آموختن شیوه‌ی توضیح مرگ به کودکان ممکن است به پیشگیری از کشمکش‌ها و مشکلاتی مرتبط با عزاداری آسیب‌زا (traumatic grief) از جمله افسردگی، اختلال اضطراب پس از سانحه (PTSD) و اختلال کارکردی (functional impairment) کمک کند. بسیاری از کودکان از وجود مرگ اطلاع دارند. شاید آن را در کارتون‌ها دیده باشند، در داستان‌ها شنیده باشند یا در هنگام تجربه‌ی مرگ یکی از اطرافیان یا عزیزان درباره‌اش با آنها صحبت شده باشد.
به هر حال اطلاع از وجود مرگ و درک معنای آن شاید دو موضوع کاملا متفاوت باشد. ممکن است کودکان متوجه نباشند که مرگ ابدی است، خصوصا وقتی شخصیت‌های کارتون‌ها پس از مرگ شاد و سالم دوباره بر صفحه‌ی نمایش ظاهر می‌شوند.
حتی وقتی کودکان دائمی بودن مرگ را می‌فهمند، احتمال آن وجود دارد که قادر به درک کامل همه‌ی عواطف و احساساتی نباشند که از تجربه‌ی فقدان ناشی می‌شود، حتی وقتی این فقدان برای خود آنها رخ می‌دهد.
در ادامه‌ی این مطلب از بلاگ همراهتم بیشتر درباره‌ی شیوه‌ی تشریح پدیده‌ی مرگ به کودکان توضیح خواهیم داد.
نکاتی درباره‌ی توضیح مرگ به کودکان
مرگ احتمالا مواردی بیش از فقدان را در بر می‌گیرد. ممکن است مرگ شامل حس ترس و تردید باشد، خصوصا اگر به طور غیرمنتظره رخ دهد.
برای درک مرگ، درباره‌ی زندگی به کودکان بیاموزیم
شاوون مک‌گینتی (Shavaun McGinty)، مشاور متخصص و درمان‌گر عزاداری، می‌گوید چهار مفهوم اساسی مهم برای درک و سازگاری با پدیده‌ی مرگ وجود دارد:
- مرگ بازگشت‌ناپذیر است
- در هنگام مرگ همه‌ی کارکردهای موجود زنده و زندگی به طور کامل به پایان می‌رسد
- همه‌ی موجودات زنده نهایتا خواهند مرد
- دلایل فیزیکی و جسمانی برای مرگ وجود دارد
او می‌گوید، «بیشتر کودکان این مفاهیم را در سنین پنج تا هفت سالگی درک خواهند کرد، ولی حتی می‌توان به کودکانی با سنین پایین‌تر نیز برای درک چنین مفهوم‌هایی کمک کرد.»
کمک به درک و شناسایی کارکردهای زندگی مانند خوردن، تنفس و خواب را می‌توان راهی برای معرفی مفاهیمی در نظر گرفت که به مرگ مرتبط می‌شوند.
مک‌گینتی اشاره به آن دارد که احتمالا درک از زندگی به کودکان کمک خواهد کرد تا بفهمند مرگ ناشی از اشتباه یا اقدامات آنها یا شخص دیگری نبوده است. فهمیدن آن که عزیزان پس از مرگ گرفتار رنج، درد، اندوه، گرسنگی یا تشنگی نمی‌شوند احتمالا به کودکان کمک فراوانی می‌کند.
درباره‌ی جاودانگی مرگ صادق باشید
ممکن است افراد وسوسه شوند که به منظور تلطیف اندوه ناشی از مرگ به خردسالان و کودکان بگویند که شخص مرده صرفا در خواب است.
هیتر ویلسون (Heather Wilson)، مددکار اجتماعی متخصص و مجرب، می‌گوید که قطعی و دائمی بودن مرگ ممکن است پیامی پیچیده باشد، اما اجتناب از تشریح و بیان آن سبب سردرگمی و گمگشتگی خواهد شد.
ویلسون توضیح می‌دهد که، «جایگزین این توضیح آن است که کودکان در انتظار کسی بمانند که باز نخواهد گشت و این امر از لحاظ روحی بسیار ویرانگر خواهد بود.»
احتمال آن وجود دارد که در نتیجه‌ی پنهان‌کاری در ارتباط با مرگ در کودکان واکنش‌های مرتبط با ترس توسعه پیدا کند. برای نمونه شاید سردرگمی در کودکان پدید آید که شاید آنها هم شبی به خواب بروند و دیگر از خواب برنخیزند. در مطالعه‌ای در سال 2022 بیان شد که کودکان می‌خواهند که والدین درباره‌ی مرگ با آنها صادق و صریح باشند.
امکان برگزاری بزرگداشت به شیوه‌ی خود کودکان
بی‌میلی کودکان به شرکت در مراسم خاکسپاری یا ختم امری کاملا طبیعی و معمول است. بسیاری از متخصصان در این زمینه توصیه می‌کنند که به هیچ وجه کودکانی که تمایل به شرکت در این مراسم را ندارند اجبار نکنیم.
شرکت نکردن در مراسم به معنای پنهان کردن یا درون ریختن بیان و ابراز عزاداری نیست. والدین می‌توانند به کودکان کمک کنند تا به شیوه‌ی دیگر عزیز از دست رفته را بزرگ بدارند و به یاد آورند. برای نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- روشن کردن شمع در جمع خصوصی یا به طور شخصی
- نیایش و دعا
- ساختن آلبوم بزرگداشت و خاطره
- نقاشی کردن یا نوشتن
- داستان‌سرایی
- مشاهده‌ی گروهی عکس‌ها یا در میان گذاشتن خاطرات خانوادگی
- کاشتن درخت، گل یا دیگر گیاهان به یاد شخصی که مرده است
تمرکز بر پاسخ به پرسش‌های کودکان
ویلسون می‌گوید، «اگر مفهوم مرگ برای بزرگسالان پرسش‌های فلسفی درونی متعددی را پدید می‌آورد، تصور کنید این مفهوم تا چه حد برای کودکان گیج‌کننده است.»
به جای آن که برای توضیح مرگ و همه‌ی انواع باورها در ارتباط با آن تلاش کنیم، بهتر است بر پاسخ به پرسش‌هایی تمرکز کنیم که خود کودکان دارند. این امر به رهایی کودکان از زیر بار مسائل مرتبط با مرگ کمک فراوانی خواهد کرد.
ویلسون توصیه می‌کند که برای پاسخ به پرسش‌های کودکان از زبان بسیار شفاف و ساده استفاده کنیم و در این راه از قیاس‌هایی که به فیلم‌ها، داستان‌ها یا رسانه‌های آشنا برای کودکان بهره بگیریم.
نام بردن از احساسات مرتبط
مک‌گینتی می‌گوید که ممکن است احساسات مرتبط با مرگ برای کودکان ناشناس و جدید باشد. او توصیه می‌کند که برای کمک به درک این احساسات در کودکان از احساسات خود الگوسازی کنیم.
برای نمونه او می‌گوید که، «من از مرگ مادربزرگ ناراحتم. مادربزرگ را بسیار دوست داشتم و می‌دانم که او هم ما را بسیار دوست داشت.»
برنامه‌ی روزانه‌ی زندگی را مختل نکنید
هر چند که بسیار مهم است به کودکان امکان آن را بدهیم که به شیوه‌ی خود اندوه و عزاداریشان را بیان و ابراز کنند، اما حفظ برنامه‌ی روزمره‌ی زندگی به کودکان کمک خواهد کرد تا متوجه شوند که مرگ بخشی از زندگی است و پس مرگ عزیزان زندگی برای دیگران ادامه دارد.
با متخصصان مشورت کنید
ممکن است برای والدین آسان نباشد که وقتی به کودکان در راستای درک مرگ کمک می‌کنند عواطف شخصی خود را نیز مدیریت کنند.
لازم نیست همه‌ی این بار را والدین به تنهایی بر دوش بکشند. با توجه به بازبینی نظام‌مند مطالعات که در سال 2017 صورت گرفت، جلسات مختصر و بلافاصله پس از واقعه به بهبود سلامت روان کودکان کمک فراوانی خواهد کرد.
در بسیاری از مدارس مشاوران متخصص برای صحبت در این باره با کودکان وجود دارد یا می‌توان از آنها خواست که مشاوران متخصص در این حوزه را معرفی کنند.
چالش‌های توضیح مرگ به کودکان چیست؟
مرگ حتی برای بزرگسالان نیز ممکن است سردرگم کننده باشد. در مورد کودکان باید گفت که ظرفیت و توان درک مرگ ممکن است با توجه به سن و میزان رشد ذهنی محدود باشد. باورهای فرهنگی یا مذهبی افراد نیز احتمالا بر شیوه‌ی تشریح مرگ به کودکان تاثیرگذار خواهد بود.
گرایش به خودمحوری
دیوید زال (David Tzall)، روانشناس بالینی، توضیح می‌دهد که کودکان به طور ذاتی خودمحور هستند. او می‌گوید، «کودکان معمولا گرایش دارند که مسائل بیرونی را حول محور خود بسازند.»
این گفته به این معنا است که شاید کودکان مرگ را در نتیجه‌ی یکی از اقدامات خود در نظر بگیرند. ممکن است آنها فکر کنند که فرد مرده بر اثر کاری که آنها کرده یا نکرده‌‌اند مرده است و احساس شرم یا گناه کنند.
بدون آن که مرگ را ترسناک کنید اهمیت آن را نشان دهید
ویلسون می‌گوید، «سعی کنید مرگ را بدون آن که کودکان را بترسانید یا اطلاعات دشوار بیش از حد به آنها بدهید تشریح کنید.»
او می‌گوید که احتمالا برای والدین دشوار و چالش‌برانگیز خواهد بود که مفهوم یا توضیح مرگ را ساده کنند و در عین حال از اهمیت آن کم نکنند.
قطعی و دائمی بودن مرگ
احتمالا انتقال مفهوم دائمی و قطعی بودن مرگ به کودکان بسیار سخت خواهد بود، خصوصا وقتی جملاتی مانند «او [فرد مرده] از آسمان تو را نگاه می‌کند» که با نیتی بسیار پاک گفته شده است این کار را دشوارتر می‌کند.
مک‌گینتی توضیح می‌دهد که عبارات یا نمادهایی که به نیت تسکین گفته می‌شود ممکن است کودکان را گمراه یا سردرگم کند. دلیل این سردرگمی برای کودکان آن است که در نظر آنها افراد مرده مرگ را به همان شیوه‌ی زندگی تجربه می‌کنند: با همان نیازها و خواسته‌های جسمانی و عاطفی.
درک شیوه‌ی عزاداری کودکان
درک تفاوت‌ها و مراحل احتمالی عزاداری میان کودکان و بزرگسالان به ما کمک خواهد کرد تا شیوه‌ی تشریح مرگ را برای کودکان فرا بگیریم.
ممکن است در کودکان عزاداری به شیوه‌های زیر ظاهر شود:
- عملکرد ضعیف در مدرسه
- انزوای اجتماعی
- اختلال در خواب (کابوس، شب‌ادراری، بی‌خوابی)
- عواطف و احساسات گذرا
- ترس از تنها ماندن
- تغییر در اشتها
- برخوردهای کودکانه‌تر از سن‌شان
- صحبت مکرر درباره‌ی شخص مرده یا تقلید از رفتار و گفتار وی
- اظهار آن که شخص مرده را می‌بینند یا با وی صحبت می‌کنند
ویلسون می‌گوید که عزاداری ممکن است در گروه‌های سنی گوناگون به صورت‌های گوناگونی ظاهر شود. او توضیح می‌دهد: «برای نمونه کودکان کم سن و سال ممکن است عزاداری خود را با استفاده از رفتارهای تدافعی یا تهاجمی یا چسبیدن به بزرگترها نشان دهند. احتمالا در روحیه‌ی نوجوانان تغییر ایجاد می‌شود و ممکن است نسبت به اطراف حس بی‌تفاوتی پیدا کنند.»
عزاداری در برخی از کودکان ممکن است به مشکلات سلامت روانی مزمن منجر شود.
کلام آخر
شیوه‌ی توضیح و تشریح مرگ برای کودکان ممکن است بر اساس سن، رشد شخصیتی و ذهنی و مفهومی که پیش از آن از مرگ دریافته‌اند متفاوت باشد.
صداقت، شفافیت و پاسخگویی ساده و روان به کودکان به جلوگیری از سردرگمی آنها درباره‌ی معنای مرگ کمک می‌کند. مشاوران و متخصصان سلامت روان نظام‌های حمایتی مناسبی برای والدین هستند تا علاوه بر آن که بار سنگین مواجهه با عزارداری را از دوش کودکان بردارند، در فرایند عزاداری والدین نیز کمک حال آنان باشند. مشاوران کودکان و نوجوانان می‌توانند به طور حرفه‌ای و صحیح مفهوم مرگ را به آنان توضیح دهند و در مواجهه با عواطف و احساسات ناشی از فقدان عزیزان یاورشان باشند.