ذهن باز یا آزاداندیشی چیست؟
ذهن باز توانایی درک گستره‌ی وسیعی از افکار و بحث‌ها و اطلاعات است. معمولا ذهن باز را از ویژگی‌های مثبت انسان می‌دانیم. باز بودن ذهن برای تفکر منتقدانه و منطقی ضروری است.
البته باز کردن ذهن به هیچ وجه آسان نیست. گاهی پذیرفتن تفکر و تجربه‌ی جدیدی که با باورهای پیشین متفاوت است، سبب سردرگمی و تضاد در شناخته‌ها می‌شود. توانایی تجدید نظر در باورهای تاریخ‌گذشته یا اشتباه، بخش مهمی از رشد شخصیتی و کسب «ذهن نو» را شکل می‌دهد.
در این مقاله از بلاگ همراهتم به مفهوم ذهن باز و فواید آزاد اندیشی و چگونگی پرورش آن می‌پردازیم.
ذهن باز چیست؟
جنبه‌های متفاوتی در ایجاد ذهن باز تاثیرگذار است:
- در گفتگوهای روزمره اغلب «ذهن باز» را معادل قضاوت نکردن و شکیبایی به کار می‌بریم.
- از نظر روان‌شناختی این اصطلاح برای تشریح شیوه‌ای به کار می‌رود که مردم برای مشاهده‌ی جنبه‌های متفاوت یک قضیه یا اقدام به تجربه‌های جدید به کار می‌گیرند.
- همچنین ذهن باز در توانایی پرسشگری و جستجوی فعال برای اطلاعاتی تعریف می‌شود که باورهایمان را به چالش می‌کشد.
- علاوه بر این‌ها برای داشتن ذهن باز باید باور داشته باشیم که دیگران در بیان باورها و عقایدشان آزادند، حتی اگر به هیچ وجه با گفته‌هایشان موافق نباشیم.
ذهن باز در مقابل ذهن بسته
ذهن بسته یا تفکر دگم در مقابل ذهن باز قرار دارد. معمولا افرادی که ذهن بسته دارند فقط دیدگاه‌های خود را می‌پذیرند و افکار دیگران را درک نمی‌کنند.
حتی اگر خود را تا حدی آزاد اندیش می‌دانید، احتمالا همچنان موضوعاتی وجود دارد که موضع محکمی بر آنها می‌گیرید: مثلا فعالیت‌هایی که علاقه‌ی شدیدی به آنها دارید یا درک‌تان از مسائل اجتماعی.
داشتن اعتقادات شخصی شاید بسیار خوب باشد ولی باورهای محکم، عاملی در نفی ذهن باز به شمار می‌رود. آزاداندیشی به معنای توانایی درک جنبه‌های گوناگون یک موضوع و سعس در همدلی با دیگران است، حتی اگر با آنها موافق نباشید.
مسلما ذهن باز نیز محدودیت‌هایی دارد. آزاد اندیشی به معنای آن نیست که با همه‌ی طرز فکرها همفکری کنید. اما تلاش برای درک عواملی که به چنین تفکراتی منتهی شده است، برای یافتن راهی برای متقاعد کردن مردم مفید خواهد بود.
ویژگی‌های افرادی که ذهن باز دارند
- برای شنیدن حرف دیگران کنجکاوند.
- می‌توانند افکار خود را به چالش بکشند.
- وقتی به اشتباه خود پی می‌برند عصبانی نمی‌شوند.
- با دیگران همدلی می‌کنند.
- به افکار دیگران فکر می‌کنند.
- در ارتباط با دانش و تخصص خود متواضعند.
- می‌خواهند نظر دیگران را بدانند.
- باور دارند که دیگران حق دارند افکار و باورهای خود را مطرح کنند.
عواملی که در ذهن باز موثر است
عوامل متعددی در ذهن باز یا ذهن بسته بودن یک شخص موثر است. هر چند ممکن است برخی از این عوامل خصوصیاتی ذاتی باشد، ولی موارد دیگر را می‌توان برای پرورش ذهن باز در خود رشد داد.
شخصیت
در مدل پنج عاملی شخصیت، آمادگی تجربیات جدید یکی از پنج جنبه‌ی اساسی شخصیت انسان محسوب می‌شود. این خصوصیت شخصیتی ویژگی‌های مشترک فراوانی با خصوصیت ذهن باز دارد. از جمله‌ی این ویژگی‌های مشترک می‌توان به آمادگی دسترسی به تجربیات جدید و پذیرفتن تفکرات نو و ارزیابی دوباره‌ی خود اشاره کرد.
تجربه و تخصص
پژوهش نشان داده است که مردم انتظار دارند که متخصصان در زمینه‌ی تخصصی خود ذهن بسته داشته باشند. وقتی فکر کنیم در زمینه‌ای از دیگران بیشتر می‌دانیم و متخصص‌تریم احتمال کمتری وجود دارد که بتوانیم ذهنمان را باز بگذاریم.
آسایش در وضعیت معلق
آرامش و راحتی افراد مختلف در شرایط متزلزل متفاوت است، برخی در سطح بالاتری از آسایش قرار دارند و برخی دیگر در همان شرایط نمی‌توانند احساس آرامش کنند. وقتی وضعیت بسیار نامشخص باشد سبب ناراحتی و پریشانی می‌شود.
دگم بودن و ذهن بسته گاهی تلاشی برای ساده‌تر و راحت‌تر کردن درک شرایط است. وقتی تفکرات دیگری را که وضعیت پایدار را به چالش می‌کشد رد کنیم، عدم اطمینان و خطر را به حداقل می‌رسانیم.
پژوهش‌های قدیمی‌تر این تفکر را تایید می‌کرد و بیان می‌کرد که افرادی که ذهن خود را می‌بندند توانایی کمتری در تحمل ناپایداری‌های شناختی دارند. در هر حال، پژوهش‌های اخیر این تفکر را به چالش می‌کشد و می‌گوید که نیاز به ساختارمند بودن شرایط لزوما به معنای بسته بودن ذهن نیست.
فواید ذهن باز
ذهن باز فواید نیرومند متعددی دارد. ذهن باز کمک می‌کند تا:
به بصیرت و بینش برسیم
به چالش کشیدن باورهای موجود و توجه به افکار متفاوت، بینشی تازه از جهان به انسان می‌بخشد و آگاهی‌های جدیدی از خود به فرد می‌دهد.
تجربه‌های جدید به دست می‌آوریم
باز گذاشتن ذهن برای تفکرات جدید سبب می‌شود تجربه‌های جدیدی را نیز امتحان کنیم.
به رشد شخصیتی برسیم
باز گذاشتن ذهن کمک می‌کند تا شخصیت‌مان رشد کند. به این ترتیب اطلاعات جدیدی را درباره‌ی جهان اطراف و مردم اطراف یاد می‌گیریم.
ذهن را تقویت می‌کند
باز نگه داشتن ذهن در مواجهه با تفکرات و تجربیات تازه قدرت انسان را افزایش می‌دهد و فرد را چالاک‌تر می‌کند.
مثبت‌اندیش‌تر می‌شویم
یکی از مشکلات ذهن بسته آن است که معمولا به تفکر منفی منجر خواهد شد. ذهن باز کمک می‌کند تا نگرشی مثبت‌تر به زندگی و آینده داشته باشیم.
اطلاعات جدیدی می‌آموزیم
وقتی خود را در تفکرات قدیمی و تکراری محصور می‌کنیم، نمی‌توانیم به راحتی چیزهای تازه بیاموزیم. وقتی محدوده‌های ذهنی خود را گسترش دهیم و به سوی جنبه‌های متفاوت فکری و تجربی افراد گوناگون حرکت کنیم، ذهنمان شاداب خواهد ماند.
اگر دریچه‌ی ذهن را به روی جنبه‌های گوناگون یک موضوع ببندیم، نمی‌توانیم به راحتی عوامل گوناگون شکل‌دهنده‌ی مشکلات را ببینیم و راه حل‌های مناسب و گوناگونی برای مشکل‌گشایی پیدا کنیم. در دنیایی که پیوسته در حال تغییر است توانایی بیرون رفتن از محدوده‌ی امن ذهنی و مواجهه و مشاهده‌ی جنبه‌ها و تفکرات دیگر بسیار ضروری است.
شیوه‌ی رشد ذهن باز
می‌توانیم راه رشد ذهن باز را فرا بگیریم، اما این کار کمی دشوار است. ذهن ما از جنبه‌های گوناگون طوری طراحی شده است که مفاهیم را به‌صورت کلی ببیند.
ما تفکر یا حوزه‌ای از دانش را در ذهن پرورش می‌دهیم که ژان پیاژه (Jean Piaget) روانشناس آن را اسکیم (Schema) یا طرح‌واره می‌خواند. وقتی به اطلاعات جدید برخورد می‌کنیم ذهنمان سعی دارد آن را در طرح‌واره‌ی موجود در ذهن بگنجاند و مشابه‌سازی کند.
برای مقابله با این اتفاق بایست آمادگی بازنگری تفکرات پیشین را داشته باشیم، پیش‌قضاوت را کنار بگذاریم و به شواهد جدید توجه کنیم و اگر اشتباه فکر می‌کردیم، اشتباه‌مان را بپذیریم. شاید در ابتدا این فرایند بسیار دشوار و گیج‌کننده و حتی دردناک باشد. اما با تلاش ذهنی فراوان و مستمر مغز برای این کار تربیت خواهد شد.
راه‌های دیگر رسیدن به ذهن باز به طور مختصر شامل موارد زیر می‌شود:
مبارزه با سوگیری‌های تاییدی
سوگیری تاییدی به معنای تحلیل شرایط به نحوی است که با باورهای موجودمان همخوانی داشته باشد و آنها را تصدیق کند. یافتن راه‌هایی برای غلبه بر این خصوصیت ابزاری عالی برای پرورش ذهن باز است. برای این منظور باید در برابر این سوگیری‌ها هوشیار باشیم، پیش‌فرض‌های خود را به چالش بکشیم و اطلاعات مربوط به یک موضوع خاص را برای تایید باورهای خود دست‌چین نکنیم.
پرسشگری
در مواجهه با اطلاعات جدید طرح پرسش به رشد ذهن باز کمک می‌کند، برای مثال:
- چقدر درباره‌ی این موضوع اطلاع دارم؟
- این منبع چقدر معتبر است؟
- آیا به نظرات دیگر هم توجه کرده‌ام؟
- آیا درباره‌ی این موضوع سوگیری‌های شخصی دارم که ممکن است بر تفکرم تاثیر بگذارد؟
شکیبایی
زمان دادن برای در نظر گرفتن اطلاعات جدید کمک می‌کند که به سوی ذهن باز گام برداریم. عجله در جمع‌بندی اطلاعات جدید، روند رشد ذهن باز را به خطر می‌اندازد.
تمرین تواضع فکری
حتی اگر در زمینه‌ای خاص تخصص دارید، به یاد داشته باشید که مغز بیش از آن که می‌دانیم نقص دارد و در موارد متعددی دقت لازم را ندارد. در پژوهش‌ها نشان داده شده است که آگاهی در زمینه‌ای خاص ممکن است به ذهن بسته در آن زمینه منتهی شود.
متخصصان حقیقی تواضع فراوانی درباره‌ی دانش خود دارند و می‌دانند که نکات ناشناخته‌ی متعددی در ذهن، در زمینه‌ی آن موضوع وجود دارد.
چطور دیگران تشویق به ذهن باز کنیم؟
اگر می‌خواهیم ذهن باز را ترویج کنیم باید از بحث و مشاجره اجتناب و با دیگران با احترام رفتار کنیم. با این روش، این خطر را که دیگری احساس کند به او حمله شده است و حالت دفاعی به خود بگیرد، را حذف کرده‌ایم. در عوض سعی کنید درباره‌ی طرز فکر مخاطب پرسش کنید و پس از آن پرسش‌هایی را مطرح کنید که احتمالا او را به توجه به جنبه‌های دیگر موضوع تشویق می‌کند.
کلام آخر
آزاد اندیشی و دارا بودن ذهن باز کاری بسیار دشوار است. ذهن ما اغلب گرایش دارد که از طریق میانبر و ساده‌سازی مسائل از الگوهای شناختی خود برای درک مسائل استفاده کند و این امر هیچ کمکی به رشد ذهن باز نمی‌کند. اما خبر خوش آن است که هر چند ممکن است انسان به‌طور ذهنی آزاداندیش نباشد، اما می‌تواند با تمرین و تلاش ذهن خود را برای تفکرات، تجربیات، دانش و اطلاعات جدید باز کند و دید خود را گسترش بدهد.