رفتاردرمانی (behavioral therapy) اصطلاحی کلی برای انواع روش‌های درمانی است که در اختلال‌های مروبط به سلامت روان به کار می‌گیریم. تفکر اصلی پشت این روش آن است که رفتارها فرا گرفته می‌شوند و به همین دلیل هم می‌توان آن‌ها را تغییر داد. در این شیوه سعی می‌کنیم تا رفتارهایی که شاید ناسالم یا آسیب‌رسان باشند را شناسایی کنیم و آن‌ها را تغییر دهیم. تمرکز اصلی این روش بر مشکلات امروزی فرد، و شیوه‌ی تغییر وضعیت آن‌ها است. در انواع متفاوت اختلال‌ها می‌توانیم از این رویکرد درمانی بهره بگیریم. بیشتر افراد برای مشکلات زیر به متخصص رفتاردرمانی مراجعه می‌کنند:
- افسردگی
- اضطراب
- اختلال‌های حمله‌ی ترس
- اختلال‌هایی که باعث خشم شدید می‌شود، برای مثال، اختلال انفجاری متناوب
همچنین از این روش برای حل مشکلات و اختلال‌های زیر نیز بهره گرفته می‌شود:
- اختلال خوردن
- اختلال استرس پس از حادثه
- اختلال دوقطبی
- اختلال کمبود توجه بیش‌فعالی
- فوبیاها، از جمله جمع‌هراسی یا اختلال اضطراب اجتماعی
- اختلال وسواسی ـ جبری
- رفتارهای آسیب‌رسان به خود، مانند زخم زد به خود
- اختلال سوءمصرف مواد
این شیوه از درمان برای کودکان و بزرگسالان کارآمد خواهد بود. در ادامه‌ی این مطلب از بلاگ همراهتم به توضیح بیشتر این روش درمانی می‌پردازیم و فواید آن را شرح میدهیم.
انواع روش‌های رفتاردرمانی
رفتاردرمانی چند نوع دارد، که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
رفتاردرمانی شناختی
رفتاردرمانی شناختی روشی بسیار محبوب است. این شیوه رفتاردرمانی را، که بر الگوهای عمل متمرکز است، با درمان شناختی، که بر الگوهای فکری تمرکز دارد، ترکیب می‌کند.
رویه‌ی درمان در این شیوه بر پایه‌ی تاثیر باورها و افکار بر اعمال و حال و روحیه متکی است. در این روند معمولا بر مشکلات کنونی فرد و شیوه‌ی حل آن‌ها تمرکز می‌کنیم. هدف بلندمدت در این شیوه آن است که الگوهای فکری و رفتاری مناسبی برای کمک به دستیابی فرد به کیفیت بهتر زندگی بسازیم.
بازی‌درمانی رفتاری ـ شناختی
معمولا از این شیوه برای درمان شرایط و مشکلات سلامت روان کودکان استفاده می‌شود. درمانگر با مشاهده و دقت در بازی کودک قادر خواهد بود که ناراحتی یا ناتوانی او را در بیان و ابراز احساس درک کند. در این شیوه ممکن است کودک خود اسباب‌بازیش را انتخاب کند و به‌طور آزادانه بازی کند. همچنین ممکن است درمانگر از کودک بخواهد تا نقاشی بکشد یا با استفاده از اسباب‌بازی‌ها یک صحنه را طراحی کند. علاوه بر آن احتمالا درمانگران به والدین یاد می‌دهند که چطور با بهره گرفتن از بازی به تقویت مهارت ارتباطی در فرزندانشان کمک کنند.
در این شیوه‌ی بازی‌درمانی، درمانگر ممکن است رویکردی سرراست‌تر را پیش بگیرد و از طریق کار کردن همزمان با کودک و سرپرست به کودک سازگاری و شیوه‌ی رسیدن به اهدافش را یاد بدهد.
درمان مبتی بر پذیرش و تعهد
در این شیوه از روان‌درمانی، که به اختصار (ACT) خوانده می‌شود، متخصص سلامت روان بالینی رفتارهای مراجعه‌کننده را تحلیل می‌کند. هر چند اغلب این روش را مشابه رفتاردرمانی شناختی (CBT) می‌دانند، اما درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد رویکردی کاملا مستقل است. این درمان بر پایه‌ی نظریه‌ی چارچوب ارتباطی (rational frame theory) اجرا می‌شود، که بر فرایندهای ذهنی و زبان انسان تمرکز دارد.
متخصصان در شیوه‌ی ACT به مراجعه‌کنندگان مهارت‌های ذهن‌آگاهی و راهبردهای پذیرش را می‌آموزند تا انعطافپذیری روانشناختی را در آن‌ها افزایش دهند. از آن گذشته، در این روش شیوه‌های تغییر رفتار و تعهد به این تغییر به کار گرفته می‌شود.
برخی از فنون به‌کاررفته در رفتاردرمانی
متخصصان در رفتاردرمانی از فنون متفاوتی بهره می‌گیرند که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
حساسیت‌زدایی نظام‌مند
حساسیت‌زدایی منظم را می‌توانیم فرایندی در نظر بگیریم که به ما کمک می‌کند در برابر محرک‌های خاص حساسیت کمتری داشته باشیم. این شیوه تا حد فراوانی بر شرطی‌شدن کلاسیک (classical conditioning) متکی است. شرطی‌شدن کلاسیک نوعی آموزش ناخودآگاه و خودکار برای ایجاد الگوی رفتاری مورد نظر است. از این روش معمولا برای درمان فوبیاها استفاده می‌شود.
در فرایند درمان، متخصص به مراجعه‌کننده یاد می‌دهد چطور واکنش‌های هراس خود را به واکنش‌های آرام تغییر دهد. فرد در ابتدای این روش فنون آرامش و تنفس را فرا می‌گیرد. هنگامی که مراجعه‌کننده این فنون را فرا گرفت، درمانگر او را به‌طور افزایش تدریجی با ترس‌هایش مواجه می‌کند.
بیزاری‌درمانی
بیزاری‌درمانی (aversion therapy) را اغلب برای درمان اختلال‌هایی چون سوءمصرف مواد به کار می‌رود. درمانگر در این شیوه به فرد یاد می‌دهد که محرکی (عاملی واکنش‌زا) را که بسیار خوشایند، ولی ناسالم، است را با محرکی بسیار ناخوشایند مرتبط کند. ممکن است محرک ناخوشایند باعث ایجاد ناراحتی شود، مثلا درمانگر به فرد بیاموزد که مصرف الکل را با خاطره‌ی بسیار زجرآور همراه و مرتبط کند.
کلام آخر
رفتاردرمانی در درمان انواع بی‌شماری از اختلال‌ها و مشکلات حوزه‌ی سلامت روان با موفقیت به کار گرفته شده است. از نظر متخصصان این شیوه بسیار موثر است. برای مثال درمانگران از رفتاردرمانی شناختی برای درمان اختلال‌های اضطراب، تنش و استرس عمومی، پرخوری عصبی، اختلالات مربوط به خشم، اختلا‌های روان‌تنی و بسیاری دیگر بهره می‌گیرند.
همچنین مطالعات نشان داده است که بازی‌درمانی بر کودکان سه تا دوازده سال بسیار کارآمد است. در این شیوه با استفاده از بازی به کودکان می‌آموزیم که چطور شیوه‌های گوناگون مثبت رفتاری را برای واکنش به شرایط به کار بگیرند.
انواع متخصصان حوزه‌ی سلامت روان مانند مددکاران اجتماعی، مشاوران، روانشناسان و روانپزشکان می‌توانند در این حوزه به فرد نیازمند کمک کنند.