با توجه به حجم فراوان اطلاعاتی که هر روزه به ما یورش می‌آورد و ذهن ما را انباشته می‌سازد و فراگیری اخبار جعلی و یاوه‌گویی‌ها و چرندیات موجود در رسانه‌های اجتماعی، قابلیت بررسی شواهد و ارزیابی منابع معتبر و تفکر بر پایه‌ی نقد محتوا و منابع آن روز به روز اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. به همین دلیل است که تفکر نقادانه (critical thinking) یکی از حیاتی‌ترین مهارت‌هایی به شمار می‌رود که برای موفقیت در آینده باید در خود بپرورانیم.
تفکر نقادانه به این معنا نیست که پیوسته در برابر هر اطلاعات و گفته‌ای منفی‌بین و منتقد باشیم. این مهارت به معنای عینی‌گرایی (objectivity) و بهره‌مندی از ذهنی باز، پرسش‌گر و کنجکاو است. تفکر نقادانه به معنای تحلیل مسائل بر پایه‌ی شواهد مستند (به جای تکیه بر نظر شخصی، تعصب یا غیره) است تا از این طریق درکی کامل از حقیقت وقایع به دست بیاوریم. با تکیه به چنین درک کاملی نیز می‌توانیم تصمیمات بهتر بگیریم و مشکلات را موثرتر حل کنیم.
به بیان دیگر تفکر نقادانه آن است که به جای آن که حقیقت واقعه را از ظواهر آن برداشت یا به اصطلاح کتاب را از جلد آن قضاوت کنیم، خود شخصا به جمع‌بندی دقیق برسیم و حقیقت را با بررسی دقیق برآورد کنیم.
در ادامه‌ی این مطلب از بلاگ همراهتم به بررسی راه‌هایی برای بهبود مهارت تفکر نقادانه یا انتقادی می‌پردازیم و طریقه‌ی پرورش این مهارت ارزشمند را شرح می‌دهیم.
تفکر نقادانه به چه معنا است؟
تفکر نقادانه فرایند به پرسش کشیدن، تحلیل، تفسیر، ارزیابی و پردازش عقیده درباره‌ی هر اتفاق یا مطلبی است که می‌خوانیم، می‌شنویم، می‌گوییم یا می‌نویسیم. عملا تفکر انتقادی در نگاه کلی به مفهوم تصمیم‌گیری قابل اعتماد بر پایه‌ی اطلاعات موثق است. چنین مهارتی بر پایه‌ی آرمان‌های تفکری جهانی شکل می‌گیرد که می‌توان از آنها به شفافیت، صحت، صراحت، استمرار، دقت، شواهد مستند، استدلال عالی، عمیق تفکر و عدالت اشاره کرد.
راه‌های بهبود مهارت تفکر نقادانه
تفکر نقادانه یا انتقادی در اغلب موارد مهارتی نرم (soft skill) محسوب می‌شود که از مهارت‌های اجتماعی، مهارت‌های ارتباطی، مهارت‌های فردی، نگرش‌ها، ویژگی‌های شغلی و نگرش‌ها شکل می‌گیرد. البته در شکل‌گیری چنین توانایی فنونی نیز دخیل است. برای پرورش مهارت تفکر نقادانه می‌توان از شیوه‌های متعددی بهره گرفت.
ارزیابی دقیق اطلاعات جدید
همواره با نگاهی دقیق و هوشیاری کامل اطلاعات جدید را بررسی کنید. فرقی نمی‌کند که این اطلاعات را در مقاله‌ای مطالعه کرده باشید، آنها را در فضای آنلاین خوانده باشید یا داده‌ای مربوط به کار شما باشد، همیشه در مواجهه با اطلاعات جدید دقت کنید. می‌توانید در هنگام بررسی اطلاعات جدید پرسش‌هایی را مطرح کنید. مثلا «آیا این اطلاعات کامل و به روز است؟»، «چه شواهد و اسنادی برای پشتیبانی از صحت این اطلاعات ارائه شده است؟»، «چه موارد و مطالبی در این اطلاعات نادیده گرفته شده است؟» و «آیا منبع این اطلاع را می‌شناسم؟»
این داده‌ها و اطلاعات از کجا آمده است؟
به منبع اطلاعات توجه کنید. آیا منبع آن موثق و قابل اعتماد است؟ انگیزه‌ی این منبع در ارائه‌ی این اطلاعات چه بوده است؟ برای مثال، آیا آنها می‌خواهند با ارائه‌ی این اطلاعات محصول یا کالای خود را تبلیغ کنند و هدفشان فروش محصول‌شان است یا نیت‌شان تشویق شما برای مشارکت در کاری است یا صرفا هدف اطلاع‌رسانی دارند؟
توجه به نظرات دیگر یا مخالف
همیشه به نظرات مخالف و گوناگون در ارتباط با یک موضوع یا داده توجه کنید. هر کس نظر و انگیزه‌ی شخصی خود را در ارتباط با موضوعی خاص دارد، حتی متفکران و متخصصان در ارائه‌ی نظرات علمی، مستند و مستدل ممکن است عقیده یا تعصب شخصی خود را دخیل کنند. بنابراین وقتی با اطلاعاتی جدید مواجه می‌شوید، همیشه در پی روی دیگر سکه یا نظرات دیگران نیز باشید.
فعالانه و ذهن‌آگاه گوش بدهید
مهارت گوش دادن با دقت و ذهن‌آگاهانه به گفته‌های دیگران و تلاش برای درک تصویری واضح از نقطه نظر آنها بسیار اهمیت دارد. همدلی و شفقت مهارتی پربهره در تفکر نقادانه محسوب می‌شود، چرا که سبب خواهد شد که شما خود را در جای دیگری بگذارید و به این ترتیب نیت و انگیزه‌ی آنها را در بیان اطلاعات و خواسته‌ی آنها بهتر درک خواهید کرد. سعی کنید بدون قضاوت به گفته‌ها توجه کنید و به یاد داشته باشید که مهمترین نکته در تفکر نقادانه ذهن باز و بدون پیش‌فرض است.
در صورت نیاز اطلاعات تکمیلی و اضافی را گردآوری کنید
اگر احساس کردید که اطلاعات دریافتی کامل نیست در پی داده‌های تکمیلی باشید. ممکن است در گفته‌های منبع خبر نقاط مبهمی وجود داشته باشد و منظور گوینده کاملا مشخص نباشد، در این صورت برای پر کردن نقاط خالی و شفاف‌سازی نکات مبهم اقدام به جستجوی اطلاعات تکمیلی کنید.
مراحل بعدی به شما در ارتباط با بررسی عینی و واقعی اطلاعات کمک بیشتری خواهد کرد:
تعداد فراوانی پرسش‌های تشریحی مطرح کنید
در مواجهه با اطلاعات جدید کنجکاو باشید. کنجکاوی و پرسش‌گری خصوصیت اصلی متفکران نقادانه است. بنابراین سعی کنید مجرایی به روی کودک درون خود باز کنید و پرسش‌های متعددی در ارتباط با «چه کسی،» «چه چیزی» و «چرا» بپرسید.
یافتن منابع مورد اعتماد
برای دریافت اطلاعات مورد نیاز خود در پی منابع مورد اعتماد مانند جراید معتبر، سایت‌های خوش‌آوازه، سازمان‌های غیرانتفاعی یا موسسات آموزشی باشید. سعی کنید به اطلاعاتی که از منابع غیرموثق و ناشناس دریافت می‌کنید توجهی نداشته باشید. همچنین زمان نشر اخبار و اطلاعات را نیز در نظر داشته باشید. ممکن است منابع قدیمی ناخواسته به دلیل آن که در رویه‌ی خبر یا واقعه تغییری ایجاد شده باشد اطلاعات نادرستی را ارائه دهد. در این موارد می‌توانید اخبار و اطلاعات را با منابع تازه‌تر مقایسه کنید.
بر اطلاعات برآمده از رسانه‌های اجتماعی چشم‌پوشی کنید
منبع آگاهی خود را در ارتباط با موضوعی خاص بر پایه‌ی اطلاعات موجود در رسانه‌های اجتماعی نگذارید. اگر در چنین رسانه‌هایی اخبار یا اطلاعاتی را مشاهده کردید که نظر شما را به خود جلب می‌کرد، برای دریافت صحت آن به منابع معتبر مراجعه کنید.
یاد بگیرید که چطور اطلاعات جعلی یا متعصبانه را شناسایی کنید
شناسایی اطلاعات و اخبار جعلی، اشتباه یا متعصبانه امری آسان نیست. اما می‌توان با دقت در لحن و بیان، حس انتقالی از محتوا و شیوه‌ی جمع‌بندی این دست اطلاعات را تشخیص داد. معمولا چنین اطلاعاتی مملو از احساسات است، مثلا سعی دارد گونه‌ای حس را در شما ایجاد کند. همچنین می‌توانید برای شناسایی صداقت این دست اطلاعات به بررسی صحت منابع وقایع، تصاویر و نقل قول‌ها بپردازید. مسلما در اطلاعات و اخبار موثق منابع معتبری معرفی شده است. در ارتباط با منابع متعصبانه نیز گرایش این مراجع بیشتر از بیان استدلال و منطق به بیان احساسی وقایع و محدود کردن نقطه نظرات موجود بر موضوع مورد بحث است.
تعصب‌های شخصی خود را زیر سوآل ببرید
همه‌ی افراد تعصبات شخصی دارند و شناسایی این تعصبات آسان‌تر از شناسایی تعصب‌های دیگران نیست. نباید خود را فریب بدهیم. برای درک تعصبات شخصی باید علایق و بی‌علاقگی‌ها، ترجیحات و باورهای خود را زیر سوآل ببریم و آنهایی را که بر تفکر ما تاثیرگذار است را شناسایی کنیم.
نظر شخصی خود را شکل بدهیم
باید به یاد داشته باشیم که تفکر مستقل یکی از عناصر اصلی تفکر نقادانه است. بنابراین وقتی همه‌ی اطلاعات موجود در ارتباط با موضوعی خاص را بررسی کردیم، باید جمع‌بندی شخصی خود را از این محتواها داشته باشیم. در نظر گرفتن نظرات دیگران امری مهم است، اما نباید بگذاریم که این نظرات بر جمع‌بندی نهایی ما در ارتباط با موضوعی که فکر ما را مشغول کرده است تاثیر اساسی بگذارد.
کلام آخر
پیوسته بر بهبود و پیشبرد مهارت‌های تفکر نقادانه یا انتقادی خود کار کنید. تفکر نقادانه به معنای فرایند تردید، تحلیل، تفسیر، بررسی و تشکیل نظر شخصی در ارتباط با موضوعی خاص است. برای تقویت مهارت تفکر نقادانه باید آگاهی از خویشتن را رشد بدهیم. همچنین باید از رویه‌ی ذهنی خودمان در مواجهه با مسائل درکی بالا داشته باشیم و بدانیم که در شرایط متفاوت فرایند تفکر ما چگونه است. تقویت قوه‌ی بررسی و پیش‌بینی نتایج نیز از موارد ضروری در روند تفکر نقادانه است. به این منظور باید بتوانیم رویه‌ی رخدادها و نتایج تصمیم‌گیری‌ها را در ذهن بررسی کنیم. از موارد دیگر لازم در تفکر نقادانه گوش دادن فعالانه و ذهن‌آگاهانه است. همچنین طرح و بیان پرسش‌های متعدد، به جا و فراگیر نیز اهمیت فراوانی در بررسی وقایع دارد. در نهایت از مهمترین اقدامات در زمینه‌ی تفکر نقادانه بررسی دقیق و منطقی شواهد و مستندات است.
از خصیصه‌های تفکر انتقادی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کنجکاوی
- ذهن باز
- خودکارآمدی
- دقت
- نهادینه‌سازی هدفمندی
- ثبات شخصیت
- سازمان‌دهی
- حقیقت‌جویی
- خلاقیت
- پرسش‌گری
- تفکر و تامل
- تدبیر
در نهایت باید بیان داشت که تفکر نقادانه صرفا به یک منظور کلی به کار ما می‌آید و آن ایجاد رویه‌ی تفکر مستقل و شخصی در مواجهه با مسائل یا مشکلات است. چنین مهارتی سبب خواهد شد که ما در عوض استفاده از راه حل‌های دیگران برای رفع مشکلات خود یا استفاده از تفکر دیگران برای تصمیم‌گری بتوانیم خودمان در ارتباط با زندگی خود فکر و تصمیم بگیریم، چرا که در نهایت هیچ کس بیشتر از خودمان به فکر ما نیست و صلاح ما را در سر ندارد.