فیلم ترسناک مدت‌ها است که به طور ماندگاری از محبوب‌ترین ژانرهای فیلم محسوب می‌شوند. این ژانر معمولا در صدر فروش گیشه‌ی فیلم‌های سینمایی جای دارد و بسیار پررونق است. بسیاری از شخصیت‌های فیلم‌های ترسناک به فرهنگ عامه راه پیدا کرده و حتی به داستان‌های نوشتاری نیز راه یافته‌اند.
تعداد فراوانی از ضدقهرمانان این فیلم‌ها به تاریخ، فرهنگ و روح زمانه ورود کرده‌اند و مانند شخصیت‌های نورمن بیتس (Norman Bates) در فیلم روانی (Psycho) اثر آلفرد هیچکاک (Alfred Hitchcock) در سال 1960، فردی کروگر (Freddy Krueger) در فیلم کابوسی در خیابان الم (A Nightmare on Elm Street) اثر وس کریون (Wes Craven) در سال 1984 یا هانیبال لکتر (Hannibal Lecter) در فیلم سکوت بره‌ها (The Silence of the Lambs) اثر جاناتان دمی (Jonathan Demme) در سال 1991 در ذهن‌ها نقش بسته‌اند.
هر چند بسیاری از مردم هر روز در سراسر دنیا برای خرید بلیت آخرین اکران‌های فیلم‌های ترسناک در صف‌های طویل گیشه‌ها می‌ایستند و مشتاقانه به درون سالن‌ها هجوم می‌برند، معمولا ما در زندگی روزمره‌مان هر کاری می‌کنیم که از این حس ترسناک فرار و از آن پرهیز کنیم. پس چرا برای تماشای فیلم‌هایی که دربردارنده‌ی محتواس ترسناک و رعب‌آور است در صف‌ها می‌ایستیم و پول پرداخت می‌کنیم؟
بسیاری از روانشناسان در پی یافتن پاسخی به این پرسش بوده‌اند. مسلماً همه از فیلم‌های ترسناک لذت نمی‌برند و علاقه‌ای به آنها ندارند، بنابراین باید در بررسی پاسخ این پرسش تفاوت‌های فردی که سبب دافعه یا جاذبه‌ی فیلم‌های ترسناک برای اشخاص گوناگون می‌شود را نیز مورد بحث قرار داد.
در ادامه‌ی این مطلب از بلاگ همراهتم به بررسی توضیحات متنوع پژوهشگران در این باره می‌پردازیم که شامل قابلیت تخصص در امر وحشت‌زایی از طریق فیلم‌های ترسناک و شیوه‌ی کمک این فیلم‌ها به دست و پنجه نرم کردن ما با روی ظلمانی بشریت می‌شود. نهایتا مطلب را با جمع‌بندی نیروی بالقوه‌ی این فیلم‌ها و بهره‌گیری از محتوای ترسناک در زمینه‌ی درمان روانشناختی می‌پردازیم.
دلایل علاقه‌ی مردم به فیلم‌های ترسناک
در گزارش‌های متخصصان هیچ پاسخ واحدی برای تشریح دلیل علاقه‌ی افراد به فیلم‌های ترسناک و لذت بردن ایشان از این آثار ارائه نشده است. علت این موضوع آن است که وقتی مردم در پی تماشای فیلم‌های ترسناک هستند، احتمالا هر یک از آنها دلایل متعدد و منحصر به فردی برای گرایش و لذت و رضایت از این آثار دارند. علاوه بر آن برخی از افراد احتمالا انگیزه‌ای غیر از خود امر وحشت و ترس برای تماشای چنینی فیلم‌هایی دارند.
در ذیل محبوب‌ترین و مرسوم‌ترین توضیحات اثبات‌شده از سوی روانشناسان برای تشریح دلیل لذت مردم از فیلم‌های ترسناک ارائه می‌شود:
تجربه‌های جایگزین واقعیت و تسلط بر حس هراس و تهدید
در زندگی روزمره‌ی همگی ما معمولا به طور مستمر با موقعیت‌های تهدیدآمیز و ترسناک مواجه نمی‌شویم، اما اگر با امری ترسناک یا تهدیدآمیز مواجه شویم، این واقعه همه‌ی حواس و توجه ما را به خود معطوف خواهد کرد.ماتیاس کلاسن (Mathias Clasen)، متخصص و اندیشمند در حوزه‌ی وحشت، بیان می‌کند که احتمالا چنین گرایشی به محتوای ترسناک ریشه در هراس پیوسته‌ی نیاکان ما در دوران باستان داشته است که در محیطی پر از خطر می‌زیسته‌اند. برای نیاکان باستانی ما هوشیاری مداوم برای پرهیز از شکارشدن از سوی شکارچیان و حیوانات بزرگتر و قوی‌تر و مرگ‌آسا ضروری بوده است.
این تجربیات بسیار دیرین گونه‌ی بشر سبب ایجاد نظام تشخیص خطر بسیار تعاملی و واکنش‌زا، هر چند احتمالا به طور ناخودآگاه، در مردم شده است. با توجه به آن که فیلم‌های ترسناک در امر شبیه‌سازی موقعیت‌های خطرناک و تهدیدآمیز و ترسناک به خوبی عمل و ما را با تجربه‌ی جایگزین واقعیت مواجه می‌کنند، این محتوا باعث می‌شوند که واکنش‌های عاطفی ما در مواجه با این موقعیت‌های بصری مشابه شرایطی باشد که عملا و مستقیما با خطرات در زندگی واقعی مواجه می‌شویم.
مسلما از آن جایی که در زندگی واقعی امروزی، ما معمولا با خطرات حقیقی مشابه انسان‌های دوران باستان مواجه نمی‌شویم، رفتن به سینما و تماشای فیلم‌های وحشت‌زا تجربه‌ی بدیع و تازه‌ای را در ما ایجاد می‌کند که باعث بهره‌گیری ما از نظام تشخیص خطر ذاتی و به کار افتادن آن می‌شود.
این امر علاوه بر آن که مخاطبان چنین فیلم‌هایی را بیشتر به تماشای آثار وحشت‌زا جلب می‌کند، سبب تجربه‌ی این افراد از وقایعی چون دوران پس از قیامت، یورش بیگانگان فضایی و حجوم مهاجم در محیطی امن خواهد شد. در نتیجه، فیلم‌های ترسناک راهی بی‌خطر را برای تجربه‌های خطرناک جایگزین واقعیت و تمرین واکنش شخصی به این تهدیدها و خطرات مهیا می‌کند.
علاوه بر آن وقتی مردم از پس تماشای فیلم‌های ترسناک بر آمدند و هیچ زخمی از این تجربه برنداشتند، ممکن است حس رسیدن به دستاوردی تازه و تبحر در برابر خطر را تجربه کنند که در ایشان به ایجاد حس اعتماد به نفس و توانایی در مواجهه‌ی موفقیت‌آمیز با شرایط اضطراب‌انگیز و تهدیدکننده منتهی می‌شود.
نظریه‌ی انتقال برانگیختگی
یکی از نخستین نظریه‌های روانشناختی در توضیح لذت مردم از فیلم‌های ترسناک متعلق به دولف زیلمان (Dolf Zillmann) و مربوط به نظریه‌ی انتقال برانگیختگی است. در این نظریه چنین توضیحی پیشنهاد می‌شود که محتوای رسانه‌ای وحشت‌زا به دلیل هراسی که ایجاد می‌کند سطوحی ارتقایافته از برانگیختگی روانشناختی را ایجاد می‌کند. وقتی محتوای رسانه‌ای به پایان می‌رسد همان برانگیختگی حس رهایی و لذت را در بینندگان تشدید خواهد کرد و به اوج سرخوشی منتهی می‌شود.
مطالعات متعاقب این نظریه از آن حمایت کرده و دست کم شواهدی را در زمینه‌ی بینندگان مذکر ارائه داده‌اند. برای نمونه در پژوهشی مشخص شد که مشارکت‌کنندگان مذکر هر چه پریشان حال‌تر و برانگیخته‌تر در طول تماشای فیلم‌های ترسناک گزارش می‌شوند، پس از پایان فیلم سرخوش‌تر و خوشحال‌تر خواهند بود.
مکاشفه در جنبه‌ی تاریک و ظلمانی بشریت
در پژوهشی دیگر معلوم شد که لذت ما در تماشای فیلم‌های ژانر وحشت را می‌توان از طریق اشاره به این حقیقت تشریح کرد که این محتوای ترسناک کنجکاوی ما را در ارتباط با جنیه‌ی تاریک و ظلمانی بشریت ارضا می‌کنند. جوامع امروزی به طریقی اطمینان حاصل می‌کنند که بیشتر ما به ندرت با تبهکارترین و فاسدترین و وحشت‌ناک‌ترین هیولاهای بشری مواجه شویم و از سوی دیگر ما نیز برای جا دادن خود در میان اجتماع جنبه‌های تاریک و ظلمانی وجودمان را شدیدا سرکوب و پنهان می‌کنیم.
فیلم‌های ژانر وحشت امکان آن را ایجاد می‌کنند که از طریق تجربه‌ی جایگزین واقعیت ماهیت شیطانی در دیگران و در خود را مکاشفه و بررسی و با بخش‌های ظلمانی‌تر بشریت در محیطی امن دست و پنجه نرم کنیم.
چه کسانی به فیلم‌های ژانر وحشت علاقه دارند؟
همه‌ی ما از فیلم‌های ترسناک خوشمان نمی‌آید. در واقع بسیاری از ما تا حد امکان از تماشای این دست فیلم‌ها اجتناب می‌کنیم.
روانشناسان چشم‌اندازهایی را در ارتباط با تفاوت‌های شخصی افراد ارائه داده‌اند که سبب علاقه‌ی برخی از افراد به فیلم‌های وحشت‌زا می‌شود.
کسانی که به تماشای فیلم‌های ژانر وحشت علاقه دارند در پی لمس احساسات هستند
پژوهش‌های متعددی نشان از آن دارد که کسانی که شوق فراوانی در لمس احساسات دارند بیشتر از دیگران در پی فیلم‌های وحشتناک هستند.
شوق لمس احساسات گرایشی است که برخی افراد به تجربه‌های بدیع، خطرناک، ماجراجویانه و شدید دارند. افرادی که بیش از باقی در پی لمس این دست احساسات هستند بیش از باقی به تجربه‌ی عواطف مثبت طی مواجهه با رخدادهای شدیدا برانگیزاننده گرایش دارند، حتی تجربه‌هایی که ماهیتی منفی دارند.در نتیجه کسانی که شدیدا در پی لمس احساسات هستند بیش از افراد دیگر از تماشای فیلم‌های وحشت‌زا لذت می‌برند.
کسانی که سطح همدلی و شفقت پایین‌تری در قیاس با دیگران دارند
کسانی که صفت همدلی در آنها پایین‌تر از بقیه است گرایش بیشتری به فیلم‌های ترسناک دارند و بیش از باقی از آنها لذت می‌برند، زیرا این افراد کمتر از دیگران تحت تاثیر رنجی که بر پرده‌ی سینما به تصویر کشیده می‌شود قرار می‌گیرند.
البته این گفته به آن معنا نیست که افرادی که حس شفقت یا همدلی بالاتری دارند نمی‌توانند از تماشای فیلم‌های ترسناک لذت ببرند. هر چند این دست افراد به دلیل به تصویر کشیده شدن رنج و محنت و هراس در فیلم‌های ترسناک بیش از دیگران از چنین فیلم‌هایی فراری هستند، ممکن است در پی تماشای چنین فیلم‌هایی و تجربه‌ی حس تهدیدآمیز مخاطرات و هیجان داستان از تجربه‌ی خود لذت ببرند. همچنین این دست افراد ممکن است به فیلم‌های ژانر وحشت که پایان خوش دارند نیز علاقه نشان دهند.
جنس مذکر
جنسیت بیش از هر تفاوت فردی دیگری در اثر لذت‌بخش فیلم‌های ترسناک بر انسان تاثیرگذار است. چرا که مردها معمولا بیش از زنان از تماشای فیلم‌های ترسناک و خشونت‌بار لذت می‌برند. ممکن است دست کم بخشی از این تفاوت را با اشاره به این واقعیت تشریح کرد که زنان معمولا ترس و پریشانی بیشتری را در قیاس با مردها تجربه می‌کنند.
علاوه بر آن زنان معمولا خصوصیت حس انزجار از صحنه‌ها و تجربه‌های بد را دارند و همین امر نیز به علاقه‌ی کمتر ایشان به فیلم‌های ترسناک منتهی می‌شود که سرشار از صحنه‌های خون و خونریزی است.
آیا ممکن است تماشای فیلم‌های ژانر وحشت خاصیت درمانی داشته باشد؟
روز به روز مطالعات بیشتری درباره‌ی اثر درمانی فیلم‌های ترسناک صورت می‌گیرد و شواهدی بیشتر بر امکان استفاده‌ی درمانی بالینی این فیلم‌ها برای کمک به افرادی یافت می‌شود که دچار پریشانی و اضطراب و آسیب‌دیدگی روحی‌اند. برای مثال در پژوهشی که به تازگی صورت گرفته است مشخص شده که افرادی که فیلم‌های ژانر وحشت را تماشا می‌کنند کمتر از دیگران تحت تاثیر آثار بیماری همه‌گیر کووید-19 قرار گرفته و کسانی که به فیلم‌های مربوط به موضوع پس از قیامت علاقه دارند حس کرده‌اند که برای امواج متعددتر این بیماری آمادگی بیشتری در قیاس با باقی دارند.
کلام آخر
افرادی که فیلم‌های ژانر وحشت را تماشا می‌کنند قابلیت‌ها متعددی را کسب می‌کنند. از جمله‌ی چنین قابلیت‌هایی توانایی انطباق و سازش با شرایط برانگیزاننده‌ی اضطراب و پریشانی است. در این صورت تماشای فیلم‌های وحشت و محتواهای ترسناک رسانه‌ای دیگر را می‌توان ابزاری مفید در دست متخصصان سلامت روان برای کمک به بیماران مضطرب در نظر گرفت.
این متخصصان می‌توانند با استفاده از این محتوای ترسناک راهبردهای رفتاری و عاطفی متناسبی برای ایجاد توان سازش در بیماران طراحی کنند و در نهایت این بیماران را در برابر چنین شرایطی مقاوم‌تر سازند. مطالعات فراوانی نشان از تاثیر مثبت تماشای فیلم‌ها بر روحیه داشته است. در این میان برخی از پژوهش‌ها نشان داده است که تماشای فیلم‌های ژانر وحشت را می‌توان مشابه رویه‌ی مواجهه‌درمانی (exposure therapy) در نظر گرفت. البته شاهد محکمی بر این ادعا وجود ندارد.