حتما در محیط اطراف‌مان شاهد پرخاشگری بوده‌ایم، اما ممکن است تعریف پرخاشگری را ندانیم و علت رفتار آنها را درک نکنیم. پرخاشگری شامل دامنه‌ی وسیعی از رفتار و کارهاست که منجر به آسیب ذهنی، عاطفی یا فیزیکی به انسان، حیوانات یا اشیا می‌شود.
همه‌ی ما ممکن است در لحظه‌هایی از زندگی پرخاشگر بوده باشیم. کودکی اتفاقی لیوان شیر را روی میز می‌ریزد و والد او سر کودک داد می‌زند. کودکی در زمین بازی اسباب‌بازی دیگری را برمی‌دارد و صاحب اسباب‌بازی او را هل می‌دهد. زن و شوهری به‌دلیل اختلاف نظر بر سر هم فریاد می‌زنند. در این نوشته خواهیم دید کودک، نوجوان و بزرگ‌سال چگونه رفتار پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهند؛ این رفتار چه علت‌هایی دارد و چگونه می‌توان آن را کنترل و درمان کرد.
رفتار پرخاشگرانه بیشتر چه زمان‌هایی رخ می‌دهد؟
- زمانی که احساس تحریک‌پذیری، بی‌حوصلگی یا بی‌قراری می‌کنیم.
- رخدادهای پیرامون برخلاف خواسته‌ی ما هستند.
- با ما منصفانه رفتار نشده.
- نمی‌توانیم احساسات خود را کنترل کنیم.
- در موقعیت و شرایطی ناخوشایند قرار گرفته‌ایم.
نشانه‌های پرخاشگری در کودکان، نوجوانان و بزرگ‌سالان کدامند؟
خشمگین شدن، فکر واکنش نشان دادن به کسی یا صدمه زدن تصادفی به دیگران پرخاشگری به‌شمار نمی‌رود. فرد پرخاشگر واقعا عملی را از خود نشان می‌دهد که بر خود یا دیگران اثرگذار است. ببینیم بزرگ‌سالان، نوجوانان و کودکان چگونه رفتار پرخاشگرانه از خود بروز می‌دهند.
بزرگ‌سالان
- فیزیکی: کتک زدن، لگد زدن، چاقو کشیدن، آسیب رساندن به محیط اطراف
- گفتاری: مسخره کردن، برچسب زدن و فریاد کشیدن
- رابطه‌ای: برهم زدن رابطه‌ی دو یا چند نفر با شایعه‌پراکنی و دروغ‌گویی
- دشمنانه: رفتارهای واکنشی یا احساسی مانند صدمه زدن به کسی
- منفعل: واکنش غیرمستقیم یا احساسات منفی مانند نادیده گرفتن، طعنه زدن و سرزنش کردن
نوجوانان
- فریاد زدن بر سر افراد خانواده مانند پدر و مادر
- بروز خشم و تحریک‌پذیری شدید
- آسیب رساندن به خانه یا وسایل دیگران
- قلدری کردن برای هم‌سالان یا اذیت کردن آنها
- دروغ گفتن و شایعه‌پراکنی درمورد هم‌سالان
- تهدید به آسیب رساندن به دیگران یا خود
کودکان
- هنگام تجربه‌ی تروما و طغیان
- مسخره کردن هم‌سالان و تحریک آنها به واکنش
- آسیب رساندن به حیوانات
- دروغ گفتن و دزدی
- تهدید دیگران به آسیب زدن
- استفاده از اسباب‌بازی یا اشیای دیگر در نقش سلاح
- آسیب رساندن به وسایل دیگران
دلایل رفتار پرخاشگرانه کدامند؟
دلیل پرخاشگری چیست؟ ماندن در ترافیک یا تنش‌های محیط کار می‌تواند باعث رفتار تند در فرد شود. اما در پشت این رفتار توضیح روانشناسی وجود دارد. توضیحی که نشان می‌دهد چرا بعضی‌ها پرخاشگرترند.
۱. غریزه
رفتار پرخاشگرانه یکی از غریزه‌های انسان به‌حساب می‌آید. به گفته‌ی زیگموند فروید (Sigmund Freud) میزان پرخاش کردن به‌طور فزاینده بالا می‌رود تا در یک نقطه نمود بیرونی پیدا کند. بعضی از افراد می‌توانند آن را سرکوب کنند و از غریزه‌های دیگر بهره می‌برند، اما بعضی دیگر واکنش خشن نشان می‌دهند.
۲. عدم تعادل هورمونی
برهم خوردن تعادل هورمونی مانند تعادل کورتیزول و تستوسترون یا انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند سروتونین و دوپامین دلیل پرخاشگری و رفتار خشن به‌حساب می‌آیند. برای مثال، بالا رفتن میزان هورمون تستوسترون باعث می‌شود فرد رفتار خشن‌تری پیشه کند. به همین دلیل است که مردان به‌طور کلی در مقایسه با زنان رفتار پرخاشگرانه‌تری دارند.
۳. ژنتیک
تمایل به پرخاشگربودن به‌شکل ژنتیکی هم منتقل می‌شود. کودکانی که پیشینه‌ی بیولوژیک دارند، تمایل بیشتری به رفتار خشن از خود نشان داده‌اند.
۴. بیماری فیزیولوژیک
بیماری‌های شدید اثر زیادی بر خلق‌وخو و رفتار فرد می‌گذارند. افرادی که خلق‌وخوی تندی دارند، درمقایسه با افراد آرام، سریع‌تر واکنش نشان می‌دهد. همچنین، رفتار خشن افراد می‌تواند به دلیل رخ دادن سکته‌ی مغزی، زوال عقل یا آسیب به سر باشد.
عوارض جانبی بعضی از داروها موجب تغییر در وضعیت مغز می‌شوند و فرد به رفتار پرخاشگرانه دست می‌زند؛ داروهایی مانند کورتیکو استروئیدها(Corticosteroids)، فنسیکلیدین(Phencyclidine) یا مصرف الکل.
۵. اثر جامعه
گاهی فرد رفتار خشونت‌آمیز را از جامعه و محیط اطراف می‌آموزد. افرادی که در کودکی شاهد رفتار تند والدین باشند، آن را رفتاری نرمال تلقی می‌کنند. تجربه‌های شخصی یا تروما در کودکی باعث خشن شدن فرد می‌شود. مورد بعدی، اثری‌ست که فیلم‌ها یا بازی‌هاش خشونت‌آمیز بر رفتار کودکان دارند.
۶. ناامیدی روان‌شناختی
زمانی که روند زندگی خوب پیش نمی‌رود، انسان احساس ناامیدی می‌کند. مشکلات کاری یا خانوادگی حس منفی و ناامیدی ایجاد می‌کنند. چنین احساسی می‌تواند دلیل پرخاشگری باشد و به بروز رفتار خشن منتهی شود.
۷. عوامل روانشناسی
گاهی بروز واکنش‌های پرخاشگرانه نشانه‌ی مشکلات ذهنی دیگر است. اختلال رفتاری، اختلال انفجاری متناوب، اختلال نافرمانی مقابله‌ای، اختلال توجه و بیش فعالی، اختلال استرس پس از سانحه، اختلال دوقطبی، اوتیسم، افسردگی، استرس مزمن و اختلال‌های شخصیتی دیگر می‌تواند باعث بروز رفتار پرخاشگرانه شود. البته باید توجه کنیم این رفتار همیشه نشانه‌ی مشکلات روانی نیست و مشکلات ذهنی و روانی هم در همه‌ی موارد به چنین رفتاری منتهی نمی‌شوند.
دلیل پرخاشگری در کودکان و نوجوان چیست؟
اگرچه دلایل بالا درمورد کودک و نوجوان هم می‌تواند وجود داشته باشد، برای این گروه سنی دلیل‌های دیگری مطرح است. بسیاری از کودکان در بروز و توضیح احساس خود مشکل دارند. زمانی که کودک احساس ترس، خشم یا شک را تجربه می‌کند، به‌جای حرف زدن درمورد حس‌های خود، به رفتار خشن رو می‌‌آورد.
از سوی دیگر، اغلب کودکان هنوز یاد نگرفته‌اند حد و مرزهای خود و دیگران در کجا قرار دارد. ممکن است ناخواسته وارد حریم دیگران شوند و خشونت نشان دهند. مشکلاتی مانند اوتسیم به چنین وضعیتی دامن می‌زند.
نوجوان در بیان نیازها و خواسته‌های خود قدرتمند عمل نمی‌کند. کمک گرفتن از دیگران و حرف زدن درمورد مشکلات و نیازها کار ساده‌ای برای یک نوجوان به‌شمار نمی‌رود. استرس محیط مدرسه، روابط اجتماعی، تنش میان اعضای خانواده و بیماری‌های جسمی و ذهنی از علت‌های رفتار خشن در نوجوان به‌حساب می‌آیند. اگر نوجوان هنگام گفت‌وگو فریاد می‌کشد، دعوا راه می‌اندازد و به اطرافش آسیب می‌زند، نیاز به مشاوره با تراپیست دارد.
درمان رفتار پرخاشگرانه
اگر خشونت و رفتار پرخاشگرانه را تجربه می‌کنیم، می‌توانیم مدیریت خشم را بیاموزیم و از راهی سازنده با احساس خود روبه‌رو شویم. هنگامی که عواطف و رفتار ما از کنترل خارج می‌شود، با شناخت راه‌های کنترل احساس، می‌توانیم شرایط را مدیریت کنیم.
- نشانه‌های خشم مانند فشردن فک، بالارفتن ضربان قلب یا عرق کردن را بشناسیم.
- روش‌های آرام‌سازی مانند توجه به نفس عمیق و منظم و مدیتیشن کمک‌کننده است.
- تمرکز حواس بر آن‌چه می‌بینیم، می‌شنویم یا لمس می‌کنیم، به آرامش ما کمک خواهد کرد.
- اگر توانایی کنترل بروز خشم را نداریم، از آن موقعیت فاصله می‌گیریم و دور می‌شویم.
- لازم است خودمان را جای دیگران بگذاریم. حس همدردی و تلاش برای درک دیگران، کمک‌کننده است.
- احساسات برآشفته پس از خواب و استراحت کافی آرام می‌گیرند. اغلب افراد پس از داشتن خواب کافی، آرامش بیشتری دارند.
- برای شناخت دلیل پرخاشگری و شناخت مشکل، از پزشک یا تراپیست کمک می‌گیریم. همیشه رفتار خشونت‌آمیز با تنفس عمیق یا خواب کافی از بین نمی‌رود. در مواردی مشورت با پزشک ضرورت دارد.
- زمانی که فردی مواد مخدر یا الکل مصرف کرده، کنترل خود را از دست داده، یا ما را تهدید می‌کند، لازم است از او فاصله بگیریم و سریع با اورژانس یا پزشک تماس بگیریم.
شما فردی پرخاشگر به‌حساب می‌آیید؟ میان افراد خانواده یا همکاران شما چنین مشکلی دیده می‌شود؟ از چه راه‌هایی برای مدیریت شرایط اقدام می‌کنید؟