وابی سابی یا راز زیبایی در اشیا ناقص چیست؟

می‌توان وابی سابی را زیبایی نهفته در اشیا ناقص تعریف کرد. البته این تعریف کوتاه و ساده نمی‌تواند معنای واقعی وابی سابی را آن‌چنان که در فرهنگ و روح ژاپنی جای دارد، نشان ‌دهد. مفهوم وابی سابی جایی در میانه‌ی عواطف شخصی، مفهوم هنری و فلسفی سرتاسر فرهنگ ژاپنی جای گرفته است.

در ادامه‌ی این مطلب از بلاگ همراهتم به تعریف مفهوم وابی سابی می‌پردازیم.

وابی سابی به چه معناست؟

وابی سابی در همه‌ جای ژاپن به‌طور نامحسوس حضور دارد: تَرکی بر قوری چای، چوبِ دری کهنه، خزه‌ای بر سنگ، چشم‌اندازی مه‌آلود، فنجانی شکسته یا انعکاس ماه بر حوضچه‌ی آب.

وابی سابی یا هنر ناپایداری ژاپنی، قدرشناسی شهودی از زیبایی گذرا در جهان فیزیکی‌ست که جریان بازگشت‌ناپذیر زندگی را در جهان معنوی منعکس می‌سازد.

تفکر پشت وابی سابی که به چشم‌اندازها، اشیا و حتی انسان‌ها ارتباط دارد را می‌توان به‌منزله‌ی تقدیر از زیبایی محکوم به فنا برداشت کرد، یا حتی آن را تفکری زودگذر درباره‌ی چیزی در نظر گرفت که با گذر زمان، پژمردن و رسیدن به جذابیتی جدید؛ زیباتر می‌شود. واژه‌ی وابی سابی از دو حرف از حروف خط کانجی ژاپنی تشکیل شده است.

سابی [寂] که گفته می‌شود به قرن هشتم میلادی باز می‌گردد و به شیوه‌ای شاعرانه برای ارائه‌ی مفهوم ویرانی استفاده شد. از قرن دوازدهم میلادی این واژه رشد پیدا کرد و به‌طور دقیق‌تر برای اشاره به مشاهده‌ی لذت‌بار چیزی کهنه و مندرس به کار رفت. این واژه همچنین برای صحبت از زیبایی اشیا و موقعیت‌هایی به کار رفت که در حال پژمردن و محو شدن بودند. سابی را می‌توان به مفهوم «کهن و ظریف» یا «فرسوده» نیز به کار برد و در بیان آن صلح و صفا مشهود است.

وابی [侘] در قرن پانزدهم برای اشاره به حساسیت‌های زیبایی‌شناختی جدیدی ظهور کرد که به مراسم چای مربوط بود و به فضای کلی و همه‌ی اشیائی اشاره دارد که در این مراسم رسمی به کار می‌رود. ریشه‌ی تعریف وابی را می‌توان در تنهایی یافت، که برای تقدیر از زندگی بی‌سروصدا و دوری از هیاهوی شهری به کار می‌رود.

ترجمه و برگردان کلمه‌ی وابی سابی [侘寂] بسیار دشوار است. در نظر مردم ژاپن وابی سابی بیش از آن که یک مفهوم باشد، یک حس است؛ حسی که می‌توان آن را در زیبایی‌شناسی کلاسیک ژاپنی یافت: چیدمان گل‌ها، ادبیات، فلسفه، شعر، مراسم چای، باغ‌های ذن و غیره. وابی سابی با مصرف‌گرایی بیش از حد معاصر در تضاد است، اما علاوه بر آن ساده‌زیستی و اصالت را در همه‌چیز تشویق می‌کند.

وابی سابی از کجا آمده است؟

اندیشه‌ی وابی سابی حسی‌ست که همیشه در عواطف ژاپنی‌ها حضور داشته است. ریشه‌ی آن را می‌توان در داستان سن نو ریکیو (Sen no Rikyū) یافت که راهب فلسفه‌ی ذن در قرن شانزدهم میلادی بود و نظریه‌ی مراسم چای را شکل داد و این شیوه به همین ترتیب در حال حاضر نیز در ژاپن معاصر اجرا می‌شود.

طبق افسانه‌ها ریکیوی جوان که مشتاق آموختن قواعد مناسک اجدادی مراسم چای بود، استاد چای شناخته‌شده‌ای را به نام تاکینو جو (Takeeno Joo) یافت. استاد خواست تا توانایی‌های کارآموز تازه‌ی خود را بشناسد و از او خواست تا از باغ نگهداری کند. ریکیو سرتاسر باغ را پاکیزه کرد و شن‌های آن را تا حد کمال آرایش داد. اما، درست پیش از آن که کارش را به استاد خود نشان دهد، درخت گیلاس را تکانی داد و گل‌های ساکورا (Sakura) که شکوفه‌های گیلاس است بر زمین ریخت. این اندک نقصان زیبایی به منظره بخشید و بدین ترتیب اندیشه‌ی وابی سابی شکل گرفت.

سن نو ریکیو هنوز هم یکی از بزرگترین و تاثیرگذارترین استادان مراسم چای در تاریخ شناخته می‌شود. او کمک کرد تا مراسم چای از آن گونه که تا پیش از آن با وسایل تجملاتی و افراط صورت می‌گرفت تغییر کند و تبدیل به مناسکی والا و پالوده شود. از سادگی اشیا و اختصار فضای اتاق چای زیبایی ظریفی ساطع می‌شود که بی‌همتاست.

ریکیو با استفاده از اشیای ناقص که گاهی شکسته و سپس تعمیر شده بودند در اتاقی که تهی از وسایل زائد بود از لحظه‌ی آزمودن طعم چای مراسمی صمیمی برای روح ساخت که از این چهار اصل تشکیل شده بود: هماهنگی، خلوص، حرمت و آرامش. این نوع مراسم را وابی چا (که چا در ژاپنی به معنای چای است) نیز می‌گویند.

امروزه شکوهمندترین مراسم چای را با فنجان‌ها و وسایلی عتیقه‌ای برگزار می‌کنند که صدها سال قدمت دارد. در سفالگری ژاپنی اغلب فنجان‌ها ترک‌خورده یا کج هستند زیرا که هر شیء باید جذابیت منحصر به فرد خود را داشته باشد.

وابی سابی به همان میزان که حس گذرای زیبایی است، حساسیتی هنری نیز محسوب می‌شود. این اندیشه، گذر زمان و آسیب‌های والای آن را بزرگ می‌دارد. در بسیاری از گونه‌های هنری ژاپنی این اندیشه‌ی زیبایی از طریق نقصان نمود دارد.

در ادبیات می‌توان در انواع مشخصی از هایکو (haiku) (کوتاه‌ترین قالب شعری ژاپنی) وابی سابی را یافت. چرا که در این گونه‌ی شعر رمزدار امکان بیان زیبایی آنی صحنه فراهم می‌شود.

از آن جایی که ژاپنی‌ها در سرزمینی زندگی می‌کنند که مدام در معرض زلزله و سونامی‌اند، رابطه‌ی این مردم با طبیعت بی‌نظیر است. به همین دلیل عجیب نیست که ژاپنی‌ها به همان میزان که از طبیعت می‌ترسند به آن احترام می‌گذارند. این تحسین در ایکبانا (ikebana) نمود بیرونی پیدا می‌کند، قالبی از تفکر که از عظمت طبیعی در سادگی حمایت می‌کند.

با توجه به آن که وابی سابی زیبایی را با ویژگی زودگذر آن تعریف می‌کند، یک شاخه گل در گلدان به‌طور کامل این مفهوم را می‌رساند. ایکبانا بر پایه‌ی هارمونی میان بی‌تقارنی و عمق و فضا زیبایی ترکیب خالص گل‌چینی را نمایان می‌کند.

بونسای که درختان مینیاتوری معروف ژاپنی‌اند، اغلب دارای خصیصه‌های چوب طرح‌دار و تکه‌هایی از چوب مرده و گیاهانی با تنه‌های توخالی‌اند که همگی بر گذر زمان و زیبایی طبیعت تاکید دارند.

همان‌طور که پیشتر گفته شد سن نو ریکیو که استاد مراسم چای بود توانست با آرایش باغ ذن حس وابی سابی را بیان کند و چه چیزی از باغ خاطره‌برانگیزتر است، جایی که عناصر گذرا (خزه‌های سبز، درختچه‌های قدکشیده و گلبرگ‌های تازه‌ی گل‌ها) و اجزای پایدار (شن شن‌کشی شده و سنگ‌های کهن) با هم ترکیبی هماهنگ یافته‌اند. باغ‌های ژاپنی و تکامل آنها به مرور زمان و در پی فصل‌های متفاوت، نمودهایی بی‌شمار از وابی سابی در خود دارند.

نظریه‌ ی وابی سابی

لئونارد کورن (Leonard Koren) معمار امریکایی کسی بود که زیبایی‌شناسی وابی سابی را به صورت نظری در آورد و به اشاعه‌ی این گونه‌ی ادراک در بیرون از ژاپن کمک کرد. او میان قالب و روح وابی سابی تمایز ایجاد کرد. قالب نمود مادی این اندیشه است که در اشیا و چیدمان‌شان یا از طریق حس و اصوات انتقال می‌یابد.

روح وابی سابی شیوه‌ی فلسفی دریافت این اندیشه است و بنابراین باید تجربه شود. به نظر کورن وابی سابی اتفاق می‌افتد و نمی‌توان آن را آفرید. او به شیوه‌ای جالب اقدام به نمایان کردن این اندیشه پرداخت و حس وابی سابی را به عشق یک نفر به شخصی تشبیه کرد که از نظر دیگران جذابیتی ندارد. شخص عاشق زیبایی ناقص شخص معشوق را درک می‌کند و قدر آن را می‌داند.

وابی سابی در سال‌های اخیر در جوامع غربی و بسیاری از کشورهای دیگر دنیا شناخته شده است و کتاب‌های بی‌شماری درباره‌ی آن به چاپ رسیده است.

کلام آخر

فلسفه‌ی وابی سابی را می‌توان به‌منزله‌ی حساسیتی که از طریق آن می‌توان به شادی یا پذیرش زیبایی چیزهای ساده و طبیعی در زندگی روزمره رسید، به کار بست. این اندیشه شیوه‌ی روزمره برای تجربه‌ی لذت‌های جزئی است. هنگام تحسین منظره، شی یا نقاشی، در حین گفتگو با یک دوست یا تجربه‌ی مشترک لحظه‌ای خوش با یک همنشین؛ همه و همه می‌توانند درکی از وابی سابی داشته باشند.

وابی سابی که ناپایدار و زیباست بخشی اساسی از زندگی ژاپنی است. این اندیشه که در همه جا حضور دارد اساس حساسیت ظریف ژاپنی را شکل می‌دهد که در اغلب موارد ما را به وجد می‌آورد. امروزه، این اندیشه که مشوق ارزش‌های بی‌ریا و متواضع است باید بیشتر مورد تاکید قرار گیرد.