مراقبه به شیوه‌ی ذن (Zen) سنت باستانی بودایی است. قدمت این گونه از مدیتیشن به سلسله‌ی تنگ (Tang Dynasty) در قرن هفتم باز می‌گردد. این روش که اصالتا از چین ریشه گرفته است، به تدریج در کره، ژاپن و دیگر کشورهای آسیای دور منتشر شد و رواج و ترقی یافت. واژه‌ی ژاپنی ذن از کلمه‌ی چینی چن (Ch’an) برگرفته شده، و خود این کلمه‌ی چینی ترجمه‌ی دیانا (dhyana) از زبان هندی به معنی تمرکز و مراقبه است.
از کارکردهای مراقبه می‌توانیم به درک اهمیت «لحظه‌ی حال» اشاره کنیم. این تمرین به ما کمک خواهد کرد که قدر لحظه‌ی حاضر را بدانیم و بتوانیم از فکر گذشته و آینده فاصله بگیریم. البته فرد در حین اجرای این روش هیچ اقدامی نمی‌کند و شاید این اقدام بی‌ثمر به حساب بیاید، اما باید در نظر داشت که این تمرین ذهنی سبب خواهد شد که هنگام اقدامات همه‌ی تمرکز را بر کار خود بگذاریم و بتوانیم آن را با دقت و ذهن باز به سرانجام برسانیم.
یکی از فواید این شیوه آن است که شیوه‌ی عملکرد ذهن را در نظر فرد روشن و واضح می‌سازد. این تمرین، مانند دیگر شیوه‌های مراقبه‌ی بودایی، فواید متنوعی برای افراد دارد که شامل آموزش مهارت سازگاری با افسردگی و استرس می‌شود. عمیق‌ترین هدف این نوع تمرین ذهنی معنوی و روحانی است، چرا که ذن پرده از رازهای درون ذهن بر می‌دارد و آن را شفاف و کارآمد می‌کند. در این گونه از مراقبه تجربه‌ی ماهیت اصیل ذهن به‌منزله‌ی بیداری از خواب غفلت محسوب می‌شود.
در ادامه‌ی این مطلب از بلاگ همراهتم به معرفی این شیوه از مدیتیشن می‌پردازیم.
تاریخ ذن
ریشه‌ی اولیه‌ی ذن به 2,500 سال پیش و به شخصی هندی با عنوان شاکیامونی (Shakyamuni) باز می‌گردد. این شخص در آن دوران از طریق مراقبه به روشن‌بینی رسید و پس از آن با عنوان بودا (Buddha) خوانده شد. آموزه‌های بودایی سینه به سینه منتقل شد، توسعه یافت و طی هزاران سال موضوع بحث قرار گرفت. اما در ارتباط با داستان ذن، شخصیت مهم بعد از بودا، راهب هندی با نام بودیدارما (Bodhidharma) یا دارما (Daruma) در میان ژاپنی‌ها بود.
در تاریخ گفته شده است که او بودایی‌گری را به چین آورد و چینی‌ها با ترکیب این شیوه و سنت‌ها و فلسفه‌های خود مانند تائویسم (Taoism) ذن را پایه گذاشتند.
ذن چه فوایدی دارد؟
از نظر راهبان بودایی، چنین شیوه‌ای دربرگیرنده‌ی مشاهده‌ی اطراف و از یاد بردن افکار و احساساتی است که در جریان ذهن پدید می‌آید. آنها با این روش در ارتباط با ماهیت وجودی بدن و ذهن به بینش و روش‌گری می‌رسند.
از نظر بسیاری، ذن خلاف دیگر مراقبه‌ها، که برای آرامش و رهایی از تنش استفاده می‌شود، عمق بیشتری دارد. این فلسفه دائما به مشکلاتی که ریشه‌ی عمیقی در وجود فرد دارند و مسائل اصلی و کلی زندگی می‌پردازد، مسائل و مشکلاتی که در ظاهر پاسخی برای آنها نیست. این اقدام بر پایه‌ی تمرین و شهود ذاتی است و به مطالعه و منطق کاری ندارد. استاد بزرگ بودایی، بودیدارما، ذن را «گذرگاهی ویژه به بیرون از محدوده‌ی آموزه‌ها، بدون اتکا به حروف و کلمات، با اشاره‌ی مستقیم به ذهن و قلب انسان و مشاهده‌ی طبیعت و بدل شدن به بودا…» تشریح کرده است. این امر نشان از بعد معنوی فواید ذن دارد و آرامش، نشاط و سعادت درونی از دستاوردهای آن خواهد بود.
ذن از نظر زندگی روزمره ذهن را برای رسیدن به آرامش تربیت می‌کند. مراقبه‌کنندگان تمرکز و خلاقیت بالایی کسب می‌کنند. تندرستی و نشاط جسمانی نیز از دیگر فواید این روش است. فشار خون پایین، استرس و اضطراب پایین، سیستم ایمنی بالاتر، خواب بهتر و بسیاری دیگر از مزایای جسمانی در این روش وجود دارد.
سه شیوه‌ی اصلی ذن
مشاهده و تنفس
مراقبه‌کننده باید در وضعیتی آسوده قرار بگیرد. فرد بهتر است که بر تشکچه یا متکایی راحت بنشیند. آگاهی باید بر موضوع اصلی مراقبه متمرکز باشد، که معمولا توجه به تنفس و ورود به شکم و خروج از آن است. این شیوه حس ماندگار حضور و هوشیاری را می‌پروراند.
آگاهی در سکو
آگاهی در سکوت مانند تنفس بر نقاط مرکزی بدن ساکن نیست. در این روش، مراقبه‌کننده یاد می‌گیرد که به افکار خود اجازه‌ی جریان یافتن در ذهن دهد و سعی نداشته باشد آنها را مهار، قضاوت یا درک کند. در این آموزه هیچ هدفی دنبال نمی‌شود و «صرفا نشستن» هدف آن است.
مراقبه گروهی متمرکز
مراقبه‌کنندگان حرفه‌ای به‌طور منظم برای شرکت در مراقبه‌های گروهی دشوار به معابد یا مراکز مدیتیشن می‌روند. افراد در این جلسات ابتدا حدود 30 تا 50 دقیقه نشسته مدیتیشن می‌کنند. پس از آن به مراقبه‌ی در حال قدم زدن می‌پردازند. سپس نوبت به صرف غذا و استراحت می‌رسد که در سکوت می‌گذرد. کارهای کوتاه‌مدتی نیز با ذهن‌آگاهی کامل صورت می‌گیرد.
کلام آخر
مراقبه‌ی ذن یا ذاذن (zazen) و ذهن‌آگاهی در سال‌های اخیر محبوبیت فراوانی در اروپا و امریکا یافته است. امروزه شرکت‌های موفق و بزرگی مانند گوگل، فیسبوک و یاهو در شیوه‌های تربیتی کارکنان خود از ذهن‌آگاهی و مراقبه بهره می‌گیرند. همچنین گفته می‌شد که استیو جابز (Steve Jobs) از شرکت اپل از پیروان فلسفه‌ی ذن بود.
از دیگر روش‌های تمرینی در این فلسفه هنر ذن است. در این تمرین مراقبه‌کننده با فنون نقاشی یا خطاطی ساده و با چند ضربه‌ی قلمو دید خود را بیان می‌کند.