آشفتگی بالینی بارز در رفتار، نظم عاطفی یا شناخت فرد خصوصیت اصلی در تشخیص اختلالهای سلامت روان محسوب می‌شود. این اختلال‌ها معمولا با پریشانی یا آشفتگی در عملکردهای اصلی و مهم زندگی فرد همراه است. اختلالهای عاطفی گوناگونی وجود دارد. ممکن است گاهی اختلالهای روانی را «شرایط سلامت روان» نیز بخوانند. اصطلاح شرایط سلامت روان واژه‌ای گسترده‌تر است که اختلالهای روانی، ناتوانی‌های روانی‌ـ‌اجتماعی (psychosocial disabilities) و (دیگر) موقعیت‌های روانی همراه با پریشانی، آشفتگی در عملکرد یا خطر آسیب به خود را در برمی‌گیرد.
در ادامه‌ی این مطلب از بلاگ همراهتم بر اختلالهای روانی به توضیح «دسته‌بندی بین‌المللی بیماری‌ها؛ بازبینی یازدهم» (ICD-11) می‌پردازیم.
گزارشی از میزان رشد اختلالهای روانی طی همه‌گیری کووید ـ 19
در سال 2019، یک نفر از هر هشت نفر، یعنی 870 میلیون نفر در سرتاسر دنیا، گرفتار دست کم یکی از اختلالهای روانی بوده‌اند و در این میان اختلالهای اضطراب و افسردگی رایج‌ترین آنها شناسایی شده بود. در سال 2020، بر اثر فراگیری بیماری کووید ـ 19 تعداد افرادی که با اختلالهای اضطراب و افسردگی زندگی می‌کردند رشد فراوان و مشهودی یافت. در تخمین‌های اولیه برآورد شد که حدود 26 درصد رشد در اختلال اضطراب و حدود 28 درصد رشد در اختلال افسردگی طی صرفا یک سال رخ داده است. هر چند در دنیای امروز راه‌های موثری برای پیشگیری و درمان چنین اختلال‌هایی وجود دارد، بسیاری از مردم از این خدمات بی‌بهره‌اند.
اختلالهای اضطراب
در سال 2019، 301 میلیون نفر که شامل 58 میلیون کودک و نوجوان می‌شد با اختلال اضطراب زندگی می‌کردند. از شاخصه‌ی اختلالهای اضطراب می‌توان به نگرانی و هراس شدید و اختلالهای رفتاری مرتبط با آنها اشاره کرد. نشانه‌های این اختلال‌ها چنان شدید است که منجر به پریشانی فراوان و آشفتگی و خلل در عملکردهای مهم زندگی فرد می‌شود.
چندین نوع از اختلالهای اضطراب در جهان وجود دارد، برای نمونه: اختلال اضطراب، اضطراب فراگیر (با مشخصه‌ی نگرانی فراوان)، اختلال ترس (با مشخصه‌ی وحشت‌زندگی (panic attack))، اختلال اضطراب اجتماعی (با مشخصه‌ی ترس و نگرانی شدید در موقعیت‌های اجتماعی)، اختلال اضطراب جدایی (با مشخصه‌ی ترس یا اضطراب شدید در رابطه با جدایی از کسانی که با فرد پیوند نزدیک عاطفی دارند) و دیگر انواع اضطراب‌ها. در حال حاضر رویه‌های درمانی موثر در اختیار متخصصان وجود دارد و وابسته به سن بیمار و شدت بیماری ممکن است به دارودرمانی نیز نیاز پیدا شود.
افسردگی
در سال 2019، 280 میلیون نفر در جهان با افسردگی زندگی می‌کنند که از این تعداد 23 میلیون نفر را کودکان و نوجوانان تشکیل می‌دهند. افسردگی با نوسانات معمول خلق و خو و پاسخ‌های عاطفی کوتاه‌مدت به کشمکش‌های زندگی روزمره تفاوت دارد. طی دوره‌ی افسردگی فرد حداقل به مدت دو هفته هر روز و بیشتر اوقات احساس غم و اندوه، رنجش و پوچی دارد یا علاقه‌ی کمتری به فعالیت‌های روزمره نشان می‌دهد و از آنها لذت کمتری می‌برد.
همچنین چندین نشانه‌ی دیگر نیز وجود دارد که می‌توان از این میان به تمرکز پایین، احساس گناه شدید، عزت نفس کم، ناامیدی در ارتباط با آینده، افکار مرتبط با مرگ و خودکشی، اختلال در خواب، تغییرات در اشتها و وزن و احساس مشخص خستگی و کم‌توانی اشاره کرد. افراد مبتلا به افسردگی در خطر خودکشی قرار دارند. با این حال رویه‌های درمانی موثری در دسترس است و وابسته به سن بیمار و شدت بیماری ممکن است به دارودرمانی نیاز پیدا شود.
اختلال دوقطبی
در سال 2019، 40 میلیون نفر در سرتاسر جهان اختلال دوقطبی را تجربه کردند. افراد مبتلا به اختلال دوقطبی تغییرات متناوب میان دوره‌های افسردگی و دوره‌های نشانه‌های شیدایی را تجربه می‌کنند. فرد طی دوره‌ی افسردگی هر روز و بیشتر اوقات روز احساس ناراحتی، رنجش و پوچی دارد یا از فعالیت‌های روزمره کمتر لذت می‌برد و علاقه‌اش با آنها کاهش می‌یابد.
نشانه‌های شیدایی ممکن است شامل سرخوشی یا عصبانیت، افزایش شدید فعالیت و انرژی و دیگر نشانه‌هایی چون پرحرفی فراوان، یورش افکار پی‌درپی، افزایش عزت نفس، کاهش نیاز به خواب، حواس‌پرتی و رفتار هیجانی و بی‌پروا باشد. افراد دچار اختلال دوقطبی در خطر شدید خودکشی هستند. در حال حاضر درمان‌های موثری برای این اختلال وجود دارد که شامل آموزش روانی (psychoeducation)، کاهش تنش و تقویت کارکردهای اجتماعی و دارودرمانی می‌شود.
اختلال اضطراب پس از سانحه
شیوع اختلال اضطراب پس از سانحه (PTSD) و دیگر اختلالهای روانی در بسترهای اجتماعی پر از درگیری فراوان است. ممکن است PTSD پس از یک واقعه‌ی تهدیدآمیز یا رعب‌آور یا مجموعه‌ای از رخدادهای تکراری پدیدار شود. مشخصه‌های آن از قرار زیر است:
- تجربه‌ی مجدد واقعه‌ی آسیب‌زا یا وقایعی که در زمان حال رخ می‌دهد (خاطرات زنده، بازگشت ذهنی به خاطره یا کابوس‌ها)
- اجتناب از افکار یا خاطرات مربوط به سانحه (یا سوانح)، یا پرهیز از فعالیت‌ها، موقعیت‌ها یا افرادی که یادآور آن سانحه (یا سوانح) بوده‌اند
- احساس افزوده و مستمر در ارتباط با تهدیدها و خطرات جاری
این نشانه‌ها دست کم چند هفته دوام خواهد یافت و سبب اختلال شدید در عملکرد فرد خواهد شد. در حال حاضر درمان‌های موثر در دسترس است.
اسکیزوفرنی
اسکیزوفرنی (schizophrenia) یا روان‌گسیختگی تقریبا 24 میلیون نفر یا یک نفر از 300 نفر را در جهان گرفتار کرده است. متوسط امید به زندگی افراد مبتلا به اسکیزوفرنی 10 تا 20 سال کمتر از دیگران تخمین زده شده است. نشانه‌های اسکیزوفرنی شامل اختلال شدید در ادراک و تغییرات شدید رفتاری است. ممکن است نشانه‌ها دربرگیرنده‌ی توهمات و خیالات مستمر، افکار در هم و برهم، رفتار شدیدا بی‌نظم یا سراسیمگی بسیار شدید باشد. افراد مبتلا به اسکیزوفرنی شاید با دشواری پیوسته در کارکردهای شناختی خود دست و پنجه نرم کنند. با این حال، اکنون درمان‌های موثری در دسترس است که می‌توان از آن جمله به دارودرمانی، آموزش روانی، مداخله و ارشاد خانواده و بازپروری روانی‌ـ‌اجتماعی اشاره کرد.
اختلال خوردن
در سال 2019، 14 میلیون نفر در سطح دنیا شامل 3 میلیون کودک و نوجوان اختلال خوردن (eating disorder) را تجربه کردند. اختلالهای خوردن، از جمله بی‌اشتهایی عصبی (anorexia nervosa) و پرخوری عصبی (bulimia nervosa)، شامل خوردن ناهنجار، درگیری ذهنی دائمی در ارتباط با غذا و نگرانی‌های پیوسته در ارتباط با وزن و هیکل است. نشانه‌ها یا رفتارهای ناشی از این اختلال به خطرات شدید تهدیدکننده‌ی سلامت، پریشانی قابل ملاحظه یا اختلال شدید در عملکرد منتهی می‌شود.
بی‌اشتهایی عصبی اغلب از نوجوانی و اوایل بزرگسالی شروع می‌شود و با مرگ زودهنگام ناشی از مشکلات جسمانی و خودکشی مرتبط است. افرادی که دچار پرخوری عصبی هستند شدیدا در معرض خطر سوءمصرف مواد، خودکشی و مشکلات سلامت قرار دارند. گزینه‌های موثر متعددی برای درمان در اختیار است که شامل درمان خانوادگی مادزلی (Maudsley family therapy) و درمان بر پایه‌ی شناخت (cognitive-based therapy) می‌شود
رفتار مخرب و اختلالهای ضداجتماعی
در سال 2019، حدود 40 میلیون نفر شامل کودکان و نوجوانان اختلال رفتار ضداجتماعی دست و پنجه نرم می‌کردند. این اختلال با عنوان اختلال رفتاری نیز شناخته می‌شود. رفتار مخرب و اختلالهای ضداجتماعی معمولا با نشانه‌های مشکلات رفتاری مانند سرپیچی و مبارزه‌ی دائمی و رفتار خشونت‌آمیز در قبال حقوق اولیه‌ی دیگران یا مقابله با رفتارهای هنجار مناسب سن وسال فرد بر طبق عرف و قانون و حقوق شناسایی می‌شود. معمولا شروع شکل‌گیری رفتارهای مخرب و اختلالهای ضداجتماعی از دوران کودکی است، اما این امر همیشگی نیست. در حال حاضر رویه‌های موثر درمانی وجود دارد.
اختلالهای عصبی تکوینی
اختلال‌ها یا ناهنجاری‌های عصبی تکوینی (neurodevelopmental disorders) اختلالهای شناختی و رفتاری هستند که طی دوره‌ی رشد شکل می‌گیرند و دربردارنده‌ی مشکلات شدید و قابل ملاحظه‌ای در ارتباط با تحصیل و اجرای کارکردهای مشخص فکری، حرکتی، گفتاری یا اجتماعی می‌شوند.
ناهنجاری‌های عصبی تکوینی شامل اختلالهای رشد فکری، اختلال طیف اوتیسم (autism spectrum disorder) و اختلال کمبود توجه بیش‌فعالی (attention deficit hyperactivity disorder (ADHD)) و بسیاری دیگر می‌شود. مشخصه‌های اختلالهای رشد فکری با محدودیت‌های مشخص در کارکردهای فکری و رفتار تطبیقی (adaptive behavior) شناسایی می‌شود و این محدودیت‌ها به مشکلات موجود در مهارت‌های ادراکی، اجتماعی و عملی در اقدامات روزمره اشاره دارند. در این زمینه نیز درمان‌های موثری وجود دارند.
چه افرادی در خطر ابتلا به اختلال روانی هستند؟
همزمان مجموعه‌ای متنوع از فرد، خانواده، اجتماع و عوامل ساختاری ممکن است در حفاظت یا تحلیل سلامت روان نقش داشته باشند. هر چند اکثر افراد در برابر شرایط نامطلوب ـ از جمله فقر، خشونت، ناتوانی یا نابرابری ـ مقاوم هستند، ولی این دست افراد در خطر بالاتری برای ابتلا به اختلالهای روانی قرار دارند. عوامل محافظ و خطرناک شامل عوامل زیست‌شناختی و روان‌شناختی فرد ـ مانند مهارت‌های عاطفی و ژنتیکی ـ می‌شود. بسیاری از عوامل خطرزا و محافظ تحت تاثیر تغییرات ساختار و کارکرد مغز هستند.
کلام آخر
نظام‌های سلامت در دنیا هنوز به طور مناسب و کافی پاسخگوی نیازهای مردم در زمینه‌ی سلامت روان نیستند و از نظر منابع شدیدا دچار کمبودند. فاصله‌ی میان عرضه و تقاضا برای درمان در سرتاسر دنیا بسیار زیاد است و در بسیاری از موارد نیز از نظر کیفی با نقص شدید ارائه می‌شود. برای مثال صرفا 29 درصد افراد مبتلا به روان‌پریشی (psychosis) و حدود یک سوم افراد گرفتار افسردگی مراقبت‌های رسمی سلامت روان را دریافت می‌کنند.
افراد مبتلا به اختلالهای روانی همچنین محتاج حمایت‌های اجتماعی همراه با درمان هستند. این حمایت‌ها شامل پشتیبانی از رشد و توسعه و حفظ روابط فردی، خانوادگی و اجتماعی می‌شود. همچنین افراد دچار اختلالهای روانی احتمالا برای شرکت در برنامه‌های آموزشی، استخدام و کاریابی، فراهم کردن مسکن و مشارکت در فعالیت‌های مهم اجتماعی نیاز به حمایت خواهند داشت.