شاید با عبارت «طرح واره در روانشناسی» (Schemas)برخورد کرده باشید. تحقیقاتی که در زمینه‌ی روانشناسی شناختی (Cognitive Psychology) و ادراک انسان انجام شده، به راه‌هایی پرداخته که انسان می‌تواند با آنها اطلاعاتی را درمورد محرک‌ها و اشیا درک و ذخیره کرده و سپس به‌خاطر بیاورد.
تحقیقات شناخت اجتماعی در دهه‌ی ۱۹۸۰ نشان داد افراد با ساده‌سازی و دسته‌بندی اطلاعات به‌شکل ساختار شناختی معنادار، این اطلاعات را درک می‌کردند. نام این ساختار شناختی طرح واره است. در این نوشته از «همراهتم» با ما باشید تا درباره‌ی تعریف و انواع طرح واره در روانشناسی اطلاعات جالبی به‌دست آورید.
طرح واره در روانشناسی چیست؟
طرح واره در روانشناسی به ساختار شناختی می‌گوییم که مانند چارچوبی اطلاعات انسان درمورد افراد، مکان‌ها، اشیا و رخدادها را در خود نگه می‌دارد. دانش فرد درمورد این جهان و درک اطلاعات جدید به‌کمک طرح واره شکل می‌گیرد. ما در محیط کار یا زندگی شخصی، موقعیت‌های یگانه‌ای را در برخورد با همکاران، مشتریان و افراد خانواده تجربه می‌کنیم. طرح واره همان مدل ذهنی‌‌‌ست که انتظارات ما را درمورد آن رخدادها و آدم‌ها شکل می‌دهد. با آموختن درباره‌ی این ساختار ذهنی، دید روشن‌تری نسبت به تفسیر و سازماندهی اطلاعاتی پیدا می‌کنیم که از تجربه‌هامان به‌دست می‌آید.
این ساختار مجموعه‌ای از دانش پایه‌ی ما درباره‌ی مفهوم یا هویتی‌ست که هدایت‌کننده‌ی روش حل مساله، تخیل یا تفسیر است. برای مثال، طرح واره‌ی ما از اتاق خوابگاه دانشگاه می‌تواند شامل تخت‌خواب و میزتحریر باشد. از سوی دیگر، این ساختار شناختی می‌تواند بعضی از جزییات را حذف کرده و روی جنبه‌هایی تمرکز کند که در راستای باورها و ایده‌های پیشین ما هستند. برای مثال، با فکر کردن به اتاق خوابگاه، ماکروفر یا اجاق‌گاز به ذهن ما نمی‌رسد. طرحواره‌ها در شکل دادن کلیشه‌ها هم نقش دارند. با کسب تجربه و آموختن مهارت‌های جدید، طرح واره‌های پیشین را به‌روز می‌کنیم و تغییر می‌دهیم.
انواع طرح واره در روانشناسی کدامند؟
براساس تحقیقات فیسک و تیلور در ۱۹۹۱ (Fiske & Taylor) و تیلور و کراکر در ۱۹۸۱ (Talor & Crocker) مفهوم طرح واره در روانشناسی به ۴ حوزه‌ی اصلی تقسیم می‌شود. طرح واره فردی، خود-طرحواره، نقش و رخداد. همه‌ی این ساختارها عملکرد مشابهی دارند و براساس رمزگذاری اطلاعات تازه‌ای که دریافت و تفسیر می‌شود، حفظ اطلاعات قبلی و استنباط از اطلاعات پاک شده عمل می‌کنند.
۱. طرح واره فرد (Person schemas)
این ساختار انتظار ما از یک فرد خاص است. برای مثال، طرح واره ما از یک دوست می‌تواند اطلاعاتی درمورد ظاهر، رفتار و اولویت‌های او باشد. همچنین راهنمایی برای ارتباط متقابل ما در آینده به‌شمار می‌رود. در مثالی دیگر، از یک شریک کاری ایده‌آل توقعی داریم که این توقع بر تصمیم‌ها و برنامه‌ریزی استراتژیک ما اثر می‌گذارد. یا اگر همکارمان را به‌عنوان فرد خونسردی شناخته‌ایم، انتظار داریم در شرایط استرس‌زا آرامش خود را حفظ کند. به‌عبارت دیگر، همان ویژگی‌ای‌ست که فرد با آن شناخته می‌شود، مانند فردی مهربان، عصبی یا زودباور.
۲. خودطرح‌واره (Self-schema)
خودطرح‌واره برای توصیف دانشی به‌کار می‌رود که افراد درمورد خودشان جمع‌آوری کرده‌اند. این دانش به‌وسیله‌ی ارتباط متقابل با دنیای طبیعت و دیگر انسان‌ها به‌دست آمده و بر رفتار ما نسبت به دیگران و انگیزه‌های آنها اثر می‌گذارد. به گفته‌ی مارکوس (Markus) عمومیت دادن شناختی درباره‌ی خود است که از تجربه‌های پیشین به‌دست آمده و در دسته‌بندی اطلاعات مربوط به خود، شامل تجربه‌های اجتماعی فرد، نقش دارد.
۳. طرح واره رخداد (Event schemas)
طرحواره رویداد یا رخداد انتظارهای رفتاری برای رخدادهای خاص را توصیف می‌کنند و توالی کارهای ضروری را تعریف می‌کنند. برای مثال، زمانی که قرار است به سینما برویم، ابتدا راهی سالن سینما می‌شویم، بلیت می‌خریم، صندلی را پیدا می‌کنیم، گوشی موبایل را خاموش کرده و مشغول تماشای فیلم می‌شویم. رفتن به رستوران هم رویدادی‌ست که توالی چند اقدام را می‌طلبد؛ رفتن به رستوران، انتخاب میز، خواندن منو، سفارش و صرف غذا و در پایان پرداخت صورت‌حساب.
۴. طرح واره نقش (Role schemas)
این ساختار ذهنی تعریف می‌کند که افراد براساس نقش‌هایی که دارند، در موقعیت‌های اجتماعی مختلف چگونه رفتار می‌کنند. این نقش می‌تواند به‌دست آمده باشد، مانند نقش شغلی یک روانشناس یا یک پزشک. گاهی هم کنترلی روی آن نداریم، مانند نقش ناشی از سن، جنسیت و نژادمان.
این ساختار کمک می‌کند انتظار خود را نسبت به افراد و رفتار آنها تعریف کنیم. برای مثال، افراد در محیط کار و زمان تفریح رفتار یکسانی ندارند. رفتار یک مدیر در محیط کاری، پارک، خانه یا مهمانی یکسان نیست.
۵. طرح واره اشیا (Object schemas)
ما ساختار ذهنی برای تفسیر اشیای بی‌جان داریم. این ساختار به ما می‌گوید چه درکی از اشیا در ذهن داریم، آن شی چگونه کار می‌کند و چه توقعی می‌توانیم از آن داشته باشیم. برای مثال، با دیدن خودکار، می‌دانیم که چگونه از آن استفاده کنیم و قرار است چه کاری انجام دهد.
طرح واره درمانی چیست؟
طرح واره درمانی (Schema therapy) در کنار روش‌های درمانی پزشکی و با هدف درمان شخصیت و شرایط ذهنی به‌کار گرفته می‌شود. روان‌درمان‌گر با بهره بردن از این رویکرد یکپارچه تلاش می‌کند طرح‌واره‌های ما را شناسایی کند و درک کند این طرح واره‌ها چگونه بر روابط متقابل ما اثر می‌گذارند.
تراپیست به شناسایی واکنش‌های فرد به طرح واره‌ها کمک می‌کند که سبک‌های مقابله‌ای نام دارند. این سبک‌ها دربرگیرنده‌ی فکر‌ها، حس‌ها یا رفتار هستند. همچنین، تراپیست به شناسایی و مدیریت وضعیت طرحواره کمک می‌کند، یعنی طرز فکر موقتی که احساسات فرد را توصیف می‌کند.
چگونه می‌توان طرح واره‌ها را تغییر داد؟
- تشبیه یا ادغام: در این فرایند اطلاعات تازه وارد طرح واره‌های موجود می‌شوند. برای مثال، کودکی که حیوان را در طرح واره‌ی خود دارد، با دیدن حیوانی جدید، آن را در گروه حیوانات دسته‌بندی می‌کند.
- تطبیق: اصلاح طرح واره‌های موجود یا خلق ساختارهای جدید، در روش تطبیق قرار می‌گیرند. در مثال بالا، زمانی که طرح واره‌ی کودک، سگ را حیوانی پشمالو با چهار دست و پا می‌شناسد، با دیدن گربه ساختار ذهنی خود را تطبیق می‌دهد.
تاثیر طرح واره بر حافظه و یادگیری چگونه است؟
طرحواره می‌تواند بر آن‌چه توجه ما را جلب می‌کند، اثرگذار باشد. برای مثال، زمانی که چیزی در محیط اطراف‌مان در راستای طرح واره‌ی اشیای ما قرار دارد، بیشتر نسبت به آن احساس کنجکاوی می‌کنیم. از این‌رو، دانش تازه‌ای که می‌آموزیم در راستای دانش کلی کنونی ما قرار دارد. بهبود توانایی‌مان برای تطبیق و تشبیه مفاهیم تازه، به بهبود کارایی ما در زندگی کاری و شخصی کمک می‌کند.
سخن پایانی
طرحواره در روانشناسی مدل ذهنی‌ای‌ست که به ما می‌گوید نسبت به رخدادها، افراد و اشیا چه توقعی داشته باشیم. با آموختن درمورد این ساختار ذهنی، دیدگاه روشن‌تری درمورد تفسیر و نظم دادن به اطلاعات به‌دست آمده از تجربه‌ها پیدا خواهیم کرد. در این مقاله، توضیح دادیم طرح واره در روانشناسی چیست و چه مفهومی دارد و درمورد انواع طرح واره و کاربرد آن نوشتیم.