چقدر دوران کودکی و مدرسه رفتن‌تان را به یاد می‌آورید؟ آیا دوست دارید دوباره به آن روزها برگردید؟ بیشتر ما با این‌که خاطرات خیلی خوبی از مدرسه داریم اما دل‌مان نمی‌خواهد دوباره آن دوران را تجربه کنیم. استرس شب‌های امتحان، لحظه‌های سخت پرسش کلاسی آن هم جلوی بقیه‌ی بچه‌ها، اضطراب جدایی از والدین در اولین روزهای مدرسه و احساس تنهایی و پذیرفته نشدن در جمعِ همکلاسی‌ها، همه و همه یادآور لحظه‌هایی‌ست که با استرس در مدرسه می‌گذشت.
به زمان حال برگردیم. احتمالا موضوع بچه‌ها و استرس مدرسه برای بسیاری از والدین امروزی بی‌معنا و حتی غیرقابل‌باور باشد. چرا که فکر می‌کنند با شیوه‌های نوین تدریس و رفتار خوب و مدبرانه‌ی کادر مدرسه، دیگر جایی برای استرس و ترس باقی نمی‌ماند. در صورتی که این‌طور نیست. همچنان تعداد زیادی از بچه‌ها در مدرسه همان سطحی از استرس و اضطراب را تجربه می‌کنند که والدین‌شان در زمان کودکی خودشان تجربه کرده‌اند. البته این تمام ماجرا نیست. تحقیقات نشان می‌دهد که بچه‌ها می‌توانند همان میزانی از استرس را تجربه کنند که یک بزرگسال با تمام مشغله‌های روزانه‌اش تجربه می‌کند.
امروز در همراهتم از استرس کودکان می‌گوییم و شما را با ده راهکار برای کاهش استرس بچه‌ها در مدرسه آشنا می‌کنیم. اما قبل از آن باید با مفهوم استرس بچه‌ها و دلایل ایجاد آن آشنا شویم. با ما همراه باشید.
استرس بچه ها چیست؟
استرس بچه‌ها، پاسخ ذهن آن‌هاست به تغییراتی که در زندگی‌شان پیش می‌آید. به بیان ساده‌تر، کودک ممکن است برای پذیرش یا سازگار شدن با تغییرات جدید زندگی، علائم استرس را از خود نشان دهد. استرس بچه‌ها می‌تواند به‌دلیل تغییرات مثبت مانند شروع یک فعالیت جدید باشد. اما معمولا تغییرات منفی مانند جدایی والدین، بیمار شدن یکی از اعضای خانواده یا رفتن از شهری به شهر دیگر است که در بچه‌ها استرس ایجاد می‌کند. در بدترین حالت، کودک دچار استرس مزمن می‌شود. یعنی اگر برای مدتی طولانی در موقعیت‌های استرس‌زا قرار بگیرد، این نگرانی به احساس اضطراب همیشگی تبدیل خواهد شد و در زندگی روزمره‌ی او اختلال‌های جدی ایجاد خواهد کرد.
همچنان‌که کودکان رشد می‌کنند و بزرگ می‌شوند، یاد می‌گیرند که چگونه باید به این تغییرات واکنش نشان دهند و کم‌کم مدیریت استرس را می‌آموزند. به همین دلیل است که مدیریت بسیاری از رویدادهای استرس‌زا برای بزرگترها آسان است، اما همان رویدادها باعث ایجاد استرس در کودک می‌شود. بنابراین حتی کوچک‌ترین تغییرات نیز می‌توانند آرامش بچه‌ها را از بین ببرند.
بچه ها و استرس مدرسه
در مقاطع تحصیلی بالاتر مانند سال‌های آخر دبیرستان، طبیعی است که بچه‌ها استرس بیشتری را احساس کنند. چون در این سال‌ها هم باید برای داشتن معدل بالا تلاش کنند و هم خودشان را برای کنکور آماده کنند. اما استرس فقط برای دبیرستانی‌ها نیست. بچه‌های دبستانی هم دچار اضطراب و نگرانی می‌شوند. آنها به‌خوبی مفهوم امتحان، ارزیابی و نمره را درک می‌کنند و از این‌که نتوانند توانایی واقعی‌شان را در این ارزیابی‌ها نشان دهند، واهمه دارند.
اما استرس کودکان در مدرسه همیشه به‌خاطر امتحان و گرفتن نمره‌ی قبولی نیست. به‌هرحال فضای مدرسه، محیط جدیدی است که در آن قوانین و شرایط متفاوتی حکم‌فرماست که ممکن است کودک به‌سختی آنها را بپذیرد یا با آنها سازگار شود.
دلایل استرس در بچه ها
- بیشتر اوقات معلم‌ها و والدین از بچه‌ها انتظاراتی فراتر از توانایی‌هایشان دارند. انتظاراتی مانند شاگرد اول شدن یا گرفتن معدل بالا. بنابراین کودک اگر نتواند این خواسته‌ها و انتظارات را برآورده کند، دچار استرس می‌شود.
- مقایسه‌ی کودک با بقیه‌ی هم‌سن‌و‌سال‌هایش یکی دیگر از دلایل ایجاد استرس، به‌خصوص در بچه‌های دبستانی است. چرا که با مقایسه کردن بچه‌ها وارد یک فضای رقابتی ناخواسته می‌شوند که باعث ایجاد بعد منفی استرس در بچه‌ها می‌شود.
- اگر خود والدین استرس داشته باشند بچه‌ها به خوبی متوجه ناآرام بودن فضای خانه می‌شوند و استرس والدین به آنها هم سرایت می‌کند.
- مراقبت‌های افراطی یا عدم مراقبت کافی از کودک، هر دو منجر به بروز استرس در بچه‌ها می‌شود.
- بچه‌های بزرگتر ممکن است از تغییرات بدنی و ظاهری‌شان در دوره‌‌ی رشد و بلوغ بترسند و احساس اضطراب کنند. نارضایتی از بدن نیز می‌تواند زمینه‌ساز استرس در نوجوانان باشد.
- دیدن بچه‌هایی که والدین‌شان از هم جدا شده‌اند، بچه‌ها را می‌ترساند. چرا که پیش خودشان احتمال جدایی والدین‌شان را تصور می‌کنند.
- ترس از معلم، ترس از تنهایی و پیدا نکردن دوست از دیگر دلایل مهمی‌ست که بچه‌ها دچار استرس می‌شوند. به‌خصوص اگر در میانه‌ی سال تحصیلی در مدرسه‌ای جدید ثبت‌نام کرده باشند.
نشانه های استرس در بچه ها
در اولین قدم باید با علائم اصلی و رایج استرس در کودکان آشنا باشید و در صورت مشاهده‌ی آنها از روان‌شناس یا مشاور کودک و نوجوان مشورت بگیرید. اصلی‌ترین علائم بالیتی استرس در بچه‌ها به این ترتیب است:
- بداخلاقی و بی‌حوصلگی
- تحریک‌پذیری بالا، گریه‌های بی‌دلیل و جیغ‌زدن‌های ناگهانی
- نداشتن تمرکز در فعالیت‌های روزمره یا در انجام تکالیف مدرسه
- فراموش کردن مطالب تدریس شده و نیاز به مرور کردن زیاد
- سردردهای مزمن، بی‌اختیاری ادرار، جویدن ناخن‌ها
- تمایل به انزوا و تنهایی و دوری کردن از جمع
- کاهش نظم و کیفیت خواب شبانه
- تمارض به بیماری برای نرفتن به مدرسه و بهانه‌جویی‌های مختلف برای درس نخواندن
- افت نمرات درسی
- دروغگویی و اغراق در وقایع
ده راهکار برای کاهش استرس بچه ها در مدرسه
۱. پیدا کردن ریشه ی استرس
اولین طرفدار کودک‌تان باشید و از او در موقعیت‌های سخت و دشوار زندگی‌اش حمایت کنید. محبت کلامی و صحبت کردن با او هنگام مشاهده‌ی علائم استرس بسیار کارساز است. وقتی با کودک وارد گفت‌وگو می‌شوید سعی کنید علت استرس را بفهمید و بعد با لحنی آرام و حمایت‌گر با او صحبت کنید. مثلا اگر به‌خاطر نتیجه‌ی امتحانش مضطرب است، عدم اهمیت مسئله را برایش شفاف‌سازی کنید و کودک را مطمئن کنید که نمره کوچک‌ترین تاثیری در میزان عشق و محبت شما به او ندارد. دقت کنید که گفتن جمله‌ی «اشکالی ندارد» به‌تنهایی برای کودک بی‌فایده است. بلکه باید زمان بگذارید تا ریشه‌ی ترس و استرس را پیدا کنید و درباره‌اش صحبت کنید.
۲. مدیریت خواب کودک
سعی کنید فرزندتان به‌موقع و به‌اندازه بخوابد. خواب کافی به زندگی کودکان نظم می‌بخشد و استرس را از آنها دور می‌کند. این موضوع به‌خصوص در خانواده‌هایی اهمیت پیدا می‌کند که اهل شب‌نشینی‌های دیرهنگام‌اند و تا نیمه‌های شب بیدارند. برای فرزندتان زمان خواب تعیین کنید و از روی ساعت به او نشان دهید که در روزهای هفته و در روزهای تعطیل تا چه ساعتی می‌تواند با بزرگترها بیدار بماند.
همچنین با نزدیک شدن به پاییز، باید مراقب تغییر ساعت اول مهر هم بود. یکی دو هفته مانده به شروع مدارس، کمی ساعت خواب او را جابه‌جا کنید تا بتواند خودش را به تغییر ساعت عادت دهد.
۳. استفاده ی محدود از گوشی و کامپیوتر
استفاده از گوشی موبایل، بازی‌های کامپیوتری و وب‌گردی باید تحت‌نظر والدین صورت بگیرد. به‌خصوص با آنلاین شدن کلاس‌ها، باید بیشتر از قبل مراقب مجموع ساعاتی بود که کودک با گوشی و تبلت سروکار دارد. همچنین روی بازی‌هایی که فرزندتان روی گوشی و تبلت و کامپیوتر نصب کرده‌است، نظارت داشته باشید. بعضی از این بازی‌ها ضمن ایجاد استرس در بچه، آنها را از مدرسه فراری می‌کند و به انزوا و تنهایی می‌کشاند.
۴. صحبت با مشاور و روان شناس
کاهش استرس در بچه‌ها موضوعی نیست که همیشه با صحبت و گفت‌وگو با کودک حل شود. با مشاهده‌ی علائم استرس می‌توانید با مشاور و روان‌شناس کودک صحبت کنید و از او کمک بگیرید. ممکن است کودک شما به جلسات منظم روان‌کاوی برای درمان استرس نیاز داشته باشد.
۵. اجتناب از سخت گیری های زیاد
بسیاری از والدین فکر می‌کنند با سخت‌گیری‌های بیش‌از حد است که می‌توان فرزند بهتری تربیت کرد. درصورتی که این باور کاملا اشتباه است و سخت‌گیری کردن با کودک، نتیجه‌ی معکوس دارد. به یاد داشته باشید که هر بچه‌ای در زمینه‌ی خاصی دارای استعداد است و نمی‌توان از کودکی که به موسیقی و هنر علاقه دارد، با سخت‌گیری‌های زیاد انتظار داشت که ریاضی‌دان قابلی شود.
۶. درنظر گرفتن زمان بازی و استراحت
در کنار تمام مسئولیت‌های کودک در طول روز، او باید زمان کافی برای استراحت و بازی کردن هم داشته باشد. اگر از آن دسته والدینی هستید که فقط روی درس‌خواندن فرزندتان تمرکز کرده‌اید و درس را به بازی ترجیح می‌دهید، بهتر است این شیوه‌ی تربیتی را اصلاح کنید. کودک برای یادگیری بهتر، نیاز به زمان‌های استراحت دارد. همچنین بسیاری از مفاهیم آموزشی و تربیتی را کودکان از طریق بازی کردن می‌آموزند. گنجاندن زمان‌های بازی و استراحت در طول روز، باعث افزایش نشاط و شادی کودک می‌شود.
۷. حمایت از معلم کودک
حتی اگر با شیوه‌ی تدریس معلم یا مدیریت مدرسه مخالف هستید و انتقادهایی دارید، این نارضایتی را در حضور کودک ابراز نکنید و از معلمش بدگویی نکنید. این بدگویی باعث ایجاد استرس و افت تحصیلی کودک می‌شود. به جای ابراز نظرات منفی در حضور کودک، خودتان به دیدار معلم بروید و انتقادهایتان را با خود معلم درمیان بگذارید. اجازه دهید کودک‌تان احساس منفی و بدی نسبت به معلمش نداشته باشد.
۸. اصلاح شیوه های رفتاری
تنبیه، مقایسه، سرکوب و سرزنش را از رفتار خود حذف کنید. در رابطه با فرزندتان فضایی امن و سرشار از دوستی و احترام داشته باشید تا زمینه‌های لازم برای رشد استعدادهایش فراهم شود. اگر رفتار اشتباهی داشت یا تصمیم اشتباهی گرفت، به او کمک کنید تا متوجه اشتباهش شود. رفتارتان باید به‌شکلی باشد که اگر کودک به کمک نیاز داشت، از قبل به شما اعتماد داشته باشد و بدون ترس از تنبیه و سرزنش، خودش موضوع را با شما درمیان بگذارد.
۹. زندگی در خانه ای آرام
تاثیر زندگی در فضایی متشنج و ناآرام و تاثیر استرس والدین بر کودکان به‌هیچ عنوان قابل انکار نیست و نشانه‌های آن در بلندمدت خود را بروز می‌دهند. پس سعی کنید تا جای ممکن فضای خانه آرام و بدون تشویش و هیاهو باشد. تماس‌ها و مسائل کاری را بیرون از خانه یا در غیاب کودک انجام دهید و از قبل تمرین کنید تا بتوانید واکنش‌های احساسی و ناگهانی‌تان مانند فریاد کشیدن یا گریه کردن را مدیریت کنید.
سعی کنید آرامش را به زندگی فرزندتان هدیه کنید. کودکانی که همیشه برای انجام کارهایشان عجله دارند، دچار استرس و تشویش‌اند. اگر کودک شما در برنامه‌ریزی برای انجام کارهایش مشکل دارد، به او کمک کنید تا برنامه‌ای دقیق‌تر و واقع‌بینانه‌تر برای انجام کارها و تکالیفش داشته باشد.
۱۰. پیشگیری از ایجاد باورهای غلط
در دوران مدرسه حتما این جمله‌های تهدیدی را از زبان والدین‌تان شنیده‌اید «اگر درس نخوانی، به هیچ جایی نمی‌رسی و بی‌کار می‌مانی.» اما شما بزرگ شدید و هم تشکیل خانواده دادید و هم شاغل هستید. یکی از دلایل ایجاد استرس در بچه‌ها گفتن جمله‌هایی تهدیدآمیز و خلاف واقعیت است تا بیشتر درس بخوانند. برای کاهش استرس بچه‌ها از تصویر کردن آینده‌ای ترسناک خودداری کنید و جلوی پیشروی باورهای اشتباه را در ذهن او بگیرید.
ممکن است شما مراقب کلام و رفتارتان باشید، اما فرزندتان این جمله‌ها را از زبان اعضای فامیل و دوستان بشنود. بنابراین مهم است که نسبت به این جمله‌ها واکنش صحیح نشان دهید و کودک‌تان را مطمئن کنید که آینده از آن اوست و شما در هر قدمی که برمی‌دارد، حامی و مراقب او هستید.
بچه‌ها باید در فضایی آرام و دوستانه رشد کنند. باید در مدرسه‌ای درس بخوانند که فرصت‌های لازم برای کشف استعدادهایشان را فراهم کند. باید والدین و معلم‌هایی داشته باشند که آنها را از صمیم قلب دوست بدارند و به آنها مهر بورزند. باید دوستانی داشته باشند که از آنها مهارت‌های اجتماعی را بیاموزند و از تنهایی و انزوا بیرون بیایند. درواقع رعایت تمام این اصول ساده است که به کاهش استرس بچه‌ها در مدرسه و خانه کمک می‌کند.