یکی از روانشناسان مشهور در حوزه روانشناسی تحولی ژان پیاژه است. روانشناس سوئیسی که امروزه از نظریه‌هایش مخصوصا نظریه رشد شناختی استفاده‌های بسیار می‌شود. ژان پیاژه را بیشتر با نظریه تحول شناختی که شرح چگونگی تحول فکری کودکان در دوران کودکی است می‌شناسند.
این روانشناس معتقد بود که رشد شناختی از راه تعامل ظرفیت ذاتی و رویدادهای محیطی ایجاد می‌شود و کودکان از یک‌سری مراحل عبور می‌کنند. اگرچه به نظریه‌های پیاژه نقدهای بسیاری وارد شده، اما همچنان چیزی از ارزش نظریات او کم نشده است. در ادامه‌ی این مطلب از بلاگ همراهتم به نظریه رشد شناختی پیاژه خواهیم پرداخت.
نظریه رشد شناختی شامل چه مراحلی است؟
-
مرحله‌ی حسی حرکتی
این مرحله از بدو تولد تا ۲ سالگی یعنی دو سال نخست زندگی کودک را شامل می‌شود. پیاژه این دوره را مرحله حسی‌ـ‌حرکتی می‌نامد. مرحله حسی حرکتی هنگامی است که نوزاد مشغول کشف ارتباط میان اعمال و پیامدهای اعمال خود است. او درک می‌کند که برای دست یافتن به یک شیء تا چه میزان نیاز دارد دست خود را دراز کند، وقتی وسیله‌ای را به زمین می‌اندازد چه چیزی روی می‌دهد و به این ترتیب به مرور متوجه می‌شود که وجود دارد و به‌طور مستقل دارای اعمال است.
مفهوم پایداری اشیا
کشف مهم در این مرحله، مفهوم پایداری اشیا است. مفهوم این واژه این است که یک شیء اگر از جلوی چشمان کودک دور شود، بازهم وجود دارد. ممکن است کودک هشت‌ماهه با پنهان کردن اسباب بازی مطمئن شود آن شیئ وجود ندارد، اما یک کودک ده‌ماهه، باز هم به دنبال اسباب‌بازی که پنهان کرده‌ایم خواهد گشت. این نشان می‌دهد بچه‌های بزرگ‌تر به مفهوم پایداری اشیا رسیده‌اند. در حدود یک سالگی کودک در مکانهایی به دنبال اشیا خواهد گشت که دفعه‌ی قبل آن‌ها را در هما‌ن‌جا دیده است و برایش مهم نیست که در دفعات پیش‌تر از بار آخر، آن‌ها را کجا دیده است.
-
مرحله پیش عملیاتی
از ۲ تا ۷ سالگی یعنی از حدود ۱۸ ماهگی تا دو سالگی، کودک شروع به استفاده از سمبل‌ها می‌کند. کلمات همان سمبل‌هایی هستند که می‌تواند معرف اشیا باشد. یک وسیله می‌تواند معرف وسیلهی دیگری باشد. برای مثال کودک 4 ساله سوار یک پشتی می‌شود و می‌گوید این اسب و یا ماشین من است و با آن بازی می‌کند. کودکان سه و چهار ساله از کلمات استفاده می‌کنند، اما کلمات و تصوری که در ذهن از آن دارند به شکل منطقی مرتب نشده است. در مرحله پیش عملیاتی، کودک هنوز بسیاری از قوانین یا عملیات ذهنی را بلد نیست. عملیات روش ذهن برای تجزیه، ترکیب و تبدیل اطلاعات به شکلی منطقی است.
در این مرحله کودکان نگهداری ذهنی ندارند
در مرحله پیش عملیاتی کودک قادر به معکوس کردن عملیات ذهنی در ذهن خود نیست و یا این کار را بسیار ناکافی انجام می‌دهد. باور پیاژه در نظریه رشد شناختی این است که کودکان پیش عملیاتی هنوز به نگهداری ذهنی مجهز نیستند. نگهداری ذهنی، یعنی فهمیدن این واقعیت که مقدار یک ماده، بعد از عوض شدن شکل آن ثابت می‌ماند. کودکان در این مرحله متوجه نمی‌شوند مقدار آب، بعد از ریختن از لیوان به کاسه یکسان باقی می‌ماند.
-
عملیات عینی
از ۷ تا ۱۱ سالگی کودک فقط براساس آنچه مشاهده می‌کند و می‌فهمد پاسخ صحیح می‌دهد، اما درباره موضوعاتی که ملموس نیست توانایی ارائه جواب درست ندارد.
استدلال قیاسی
در این استدلال از دو مقدمه، نتیجه‌ای منطقی می‌گیرند که در این مرحله وجود دارد. کودک عمل برگشت‌پذیری و انعطاف‌پذیری را به‌خوبی انجام می‌دهد و به مفاهیم نگهداری از جمله نگهداری وزن، طول و حجم واقف شده است. طبقه‌بندی اشیاء و موضوعات گوناگون برای کودک پذیرفته‌شده است و درک رابطه جزء و کل نزد او شناسایی می‌شود. مطلوب‌ترین پیامد این مرحله احترام گذاشتن کودک به گونه‌ای صحیح به قواعد است و البته دانستن این‌که هر قاعده ممکن است استثنایی موجه داشته باشد.
-
عملیات انتزاعی
سن ۱۱ سالگی به بعد با کیفیت شناختی نوجوانان همراه است. این مرحله‌ای است که توانایی تفکر انتزاعی و استدلال قیاسی یافت می‌شود، مفهوم احتمالات پیدا می‌شود و مواردی چون فرضیه‌سازی و استدلال زیاد کاربرد پیدا می‌کند. نوجوانان پیرامون سوالات گوناگون که حتی عینیت ندارد به تفکر می‌پردازند.
کلام آخر
کودکان از نظر شناختی در هر مرحله از روند رشد به توانایی‌های مشخصی دست پیدا می‌کنند. با این حال هر کودک طبق نظریه رشد شناختی سرعت خاص خود را دارد. در همین راستا بعضی از بچه‌ها زودتر و بعضی دیگر دیرتر از سایرین به حرکت می‌افتند. مراحل شناختی که شرح داده شد، یک الگوی کلی هستند که تقریبی اتفاق می‌افتد. شناخت این الگو به والدین کمک می‌کند تا در مورد سلامت ذهنی و مغزی کودک خود اطلاعات کافی به دست آورند و بتوانند رفتارهای خود را با سطح توانمندی کودک سازگار کنند.
اگر شما هم به دنبال شناخت بیشتر و بهتر استعدادهای فرزند خود و علاقمند به درک قابلیت‌های شناختی او هستید، می‌توانید به یک روانشناس مراجعه کنید و از او بخواهید تا آزمون‌هایی تست هوش را از فرزندتان بگیرد.