هوش مصنوعی یا ای‌آی (Artificial Intelligence, AI) با سرعتی فراوان بدل به یکی از جنبه‌ی در هم تنیده با زندگی روزمره‌ی ما شده است و این امر احتمالا آثار روانشناختی بر ما خواهد گذاشت. از دستیاری تلفن‌های هوشمند در اجرای امور شخصی و روزمره گرفته تا الگوریتم‌هایی که خوراک معمول رسانه‌ها و شبکه های اجتماعی را تامین می‌کنند، همگی بخشی از نفوذ فناوری هوش مصنوعی به زندگی عادی ما در دنیای امروز محسوب می‌شوند. حال در عین این که فناوری هوش مصنوعی قابلیت آن را دارد که شیوه‌ی کار و زندگی ما را در آینده با تحول‌های جدی مواجه کند، نباید از معضلات و مشکلاتی که در پیش خواهد آورد نیز غافل بمانیم.
یکی از نگرانی‌ها در ارتباط با این تحول در تاریخ بشریت را آثار احتمالی روانشناختی استفاده از سیستم‌های هوش مصنوعی می‌توانیم بدانیم. با توجه به وابستگی رو به افزایش ما به این فناوری‌ها اثر احتمالی منفی آنها بر سلامت روان و تندرستی ما به دغدغه‌ای روزافزون تبدیل شده است.
در این مطلب از بلاگ همراهتم آثار احتمالی روانشناختی استفاده از سیستم‌های هوش مصنوعی را بررسی می‌کنیم و راهبردهایی را برای کاهش حداقلی خطرات پیشنهاد خواهیم داد.
آثار روانشناختی احتمالی استفاده از هوش مصنوعی
استفاده از فناوری بهره‌های فراوانی برای انسان داشته است و بسیاری از دشواری‌های زندگی را حذف کرده. اما هیچ چیز در دنیا بدون نکات منفی نیست. استفاده‌ی بدون آگاهی از فناوری ممکن است به جنبه‌های مهمی از زندگی آسیب برساند. در ادامه به برخی از مشکلات روانشناختی که ممکن است از استفاده‌ی غلط از فناوری ای‌آی ناشی شود اشاره می‌کنیم.
استرس ناشی از استفاده از ای آی
انسان معمولا در مواجهه با ناشناخته‌‌ها دچار تنش می‌شود. وقتی از کارکرد چیزی سر در نمی‌آوریم استرس می‌گیریم، چرا که نمی‌توانیم به درستی نتیجه و خروجی آن را پیش‌بینی کنیم. در مورد استفاده از هوش مصنوعی هم همین اتفاق می‌افتد. وقتی از شیوه‌ی کار سیستم ای آی اطلاع نداریم و نمی‌دانیم دقیقا چه کاری می‌کند یا به چه نتیجه‌ای می‌رسد دچار تنش می‌شویم. برای نمونه، وقتی شخصی از سیستم شناسایی صدا برای مکتوب کردن حرف‌هایش استفاده می‌کند، ممکن است از ترس خطای دستگاه در انتقال دقیق و کامل کلمات دچار استرس شود.
اعتیاد به فناوری
استفاده‌ی بیش از حد از فناوری، از جمله هوش مصنوعی، ممکن است منجر به رفتار اعتیادی شود. احتمالا بسیاری از افراد پیوسته خود را موظف می‌دانند که به دستگاه هوشمند خود سر بزنند یا از برنامه‌های نرم‌افزاری هوشمند استفاده کنند. این رفتار معمولا با امور روزمره و جنبه‌های اصلی زندگی در تناقض قرار می‌گیرد و کارکردهای معمول و اساسی فرد را دچار اختلال می‌کند.
انزوای اجتماعی ناشی از وابستگی به هوش مصنوعی
افرادی که زمان فراوانی را در تعامل با سیستم‌های هوش مصنوعی می‌گذرانند، ممکن است دچار انزوای اجتماعی شوند. این افراد احتمالا زمان فراوانی را با دستگاه‌ها می‌گذرانند و کمتر روابط انسانی برقرار می‌کنند. مهارت‌های ارتباطی از جمله مهارت‌های میان فردی با تمرین به دست می‌آیند و افرادی که کمتر با انسان‌ها وقت می‌گذرانند به تدریج اصول ارتباطی با دیگران را فراموش خواهند کرد و در جریان تحولات رفتاری جامعه نیستند.
افسردگی برآمده از فناوری
برخی از افراد ممکن است افسردگی یا حس ناچاری را در هنگام استفاده از فناوری هوش مصنوعی یا تعامل با آن دریافت کنند. این اتفاق ممکن است ناشی از حس برتری و قابلیت بیشتر هوش مصنوعی بر آنها باشد. برای نمونه، اگر کسی از دستیار شخصی هوش مصنوعی استفاده کند، شاید حس کند بدون کمک هوش مصنوعی که اکثر کارهایش را می‌کند ناتوان است.
پارانویا یا شکاکی
نگرانی‌های در زمینه‌ی امنیت و اطمینان به سیستم‌های هوشمند در میان بسیاری از افراد فراگیر شده است. بسیاری از این موضوع می‌ترسند که هوش مصنوعی به تدریج جایگاه انسان را در زمینه‌ی تصمیم‌گیری بگیرد و این امر برای بسیاری سبب افکار پارانویایی (Paranoid) می‌شود. خصوصا این گونه تفکر در جاهایی که از نظام‌های هوش مصنوعی برای نظارت و اداره‌ی دستگاه‌های فیزیکی استفاده می‌شود، مثلا خودروهای خودران یا دستگاه‌های تسلیحاتی، بسیار نمود دارد.
به هر حال باید در نظر داشته باشیم که همه‌ی افرادی که با این سیستم‌های ای آی سر و کار دارند تا حدودی تحت تاثیرات روانشناختی استفاده از هوش مصنوعی قرار می‌گیرند و با این حال بسیاری از مردم همچنان این افزار را بسیار مفید و کارآمد می‌دانند. در هر صورت مهم‌ترین نکته در بهره‌وری از این فناوری آن است که از خطرات احتمالی در استفاده از آنها آگاه باشیم و اقدامات لازم را برای کاهش حداکثری این آسیب‌ها برداریم.
اقداماتی برای مواجهه با خطرات احتمالی
با توجه به وابستگی روزافزون به چنین فناوری‌هایی بسیاری از مردم و متخصصان این نگرانی را پیدا کرده‌اند که آنها بر سلامت روان و تندرستی ما آثار مخربی داشته باشند. اما راه‌های متعددی وجود دارد که می‌توان با رعایتشان آثار منفی بالقوه‌ی استفاده‌ی ناصحیح از هوش مصنوعی را تا حد امکان کاهش داد. در ادامه به برخی از این نکات برای پیشگیری از خطرات اشاره می‌کنیم.
تعیین محدوده‌ی امن استفاده
وقتی آگاهی خود را در زمینه‌ای افزایش می‌دهیم محدوده‌های خطر و امنیت را بهتر می‌شناسیم و بهتر می‌توانیم از مشکلات پرهیز کنیم. ایجاد یا تعیین محدوده‌هایی امن برای استفاده از سیستم‌های ای آی و تلاش برای ممانعت از عبور از آنها راهی بسیار کارآمد است. این امر سبب خواهد شد که از اعتیاد به این سیستم‌ها جلوگیری کنیم و احساسات مرتبط با افسردگی و اضطراب و تنش را از خود دور کنیم.
کسب اطلاعات و دانش لازم
باید پیوسته اطلاعات و دانش خود را از محیط افزایش دهیم و مدام در جریان وقایع روز باشیم. در ارتباط با استفاده از فناوری هوش مصنوعی نیز این امر صادق است. باید سعی کنیم از کارکرد ابزاری که به کار می‌گیریم سر در بیاوریم و توسعه‌های جدید و تغییرات را دنبال کنیم. این کار مانع از ایجاد حس پارانویا و ناچاری در مواجهه با هوش مصنوعی می‌شود و اعتماد به نفس را در استفاده‌ی صحیح و به جا از این امکانات افزایش می‌دهد.
طلب حمایت و کمک
اگر در هنگام استفاده از این فناوری دچار استرس و اضططراب می‌شوید با دوست، اعضای خانواده یا متخصص سلامت روان در این باره صحبت کنید. این افراد از احساسات شما حمایت می‌کنند و کمک می‌کنند که از این احوال گذر کنید. همچنین مشورت با فردی آشنا با دانش هوش مصنوعی می‌تواند شما را با دنیای این علم آشنا کند. با شناخت بهتر از این فضا تنش شما کاهش خواهد یافت.
استفاده ی مسئولانه از سیستم‌های ای آی
هنگام استفاده از سیستم‌های هوش مصنوعی ذهن‌آگاهانه با محدودیت‌ها و مشکلات احتمالی آنها مواجه شوید. آگاهی خود را به منابعی که صرفا از سوی هوش مصنوعی تولید شده‌اند محدود نکنید و از نقطه نظرهای گوناگون در این زمینه اطلاع کسب کنید. این رویه را در ارتباط با همه‌ی تصمیم‌گیری‌های مهم در زندگی رعایت کنید.
زنگ تفریح میان استفاده از هوش مصنوعی
به یاد داشته باشید که به طور منظم و پیوسته در میان استفاده از این فناوری برای خود زنگ تفریح بگذارید و به فعالیت‌هایی بپردازید که سبب آسایش و تقویت ارتباطات اجتماعی شما می‌شود. چنین کاری سبب ممانعت از احساس انزوای اجتماعی و رفتار اعتیادآمیز می‌شود.
طرفداری از استفاده‌ی اخلاقی از ای آی
از تلاش‌هایی که در زمینه‌ی استفاده‌ی اخلاقی از هوش مصنوعی می‌شود حمایت کنید و خود نیز از این فناوری به طور انسانی بهره‌برداری کنید. سعی کنید شیوه‌های حفاظت از حریم خصوصی خود را به کار ببندید و به ارزش‌های اخلاقی پایبند بمانید.
با پیروی از این گام‌ها می‌توانیم از بهره‌ی مثبت هوش مصنوعی اطمینان حاصل کنیم و از این پدیده‌ی شگفت‌آور در راستای کمک به بشریت و پیشرفت‌های مفید سود ببریم. همچنین از آثار مخرب و منفی روانشناختی آن نیز پرهیز خواهیم کرد.
کلام آخر
هر فناوری نو در ابتدا موارد مثبت و منفی متعدد و ناشناخته‌ای دارد. با افزایش درک عموم مردم از کارکرد فناوری هوش مصنوعی به تدریج فرا خواهیم گرفت تا با این امکان پیشرفته کنار بیاییم و از آن برای منفعت خود استفاده کنیم. اما تا رسیدن به این آگاهی جمعی باید مراقب خطرات آن باشیم. برای نمونه ویدئوهای دیپ فیک (Deepfake) که از سوی هوش مصنوعی تولید می‌شود در بسیاری از موارد صدا و تصویر افراد واقعی را جعل می‌کنند و سبب ایجاد مشکلاتی برای آنها می‌شوند. در برخی موارد از این محتوا در جهت غیراخلاقی و حتی مجرمانه بهره گرفته می‌شود.
نمونه‌ای دیگر الگوریتم‌های رسانه‌های اجتماعی است که با محدودکردن پیشنهادهای خود طبق دیدگاه یا سلیقه‌ی مخاطب سبب بسته‌شدن جهان‌بینی فرد می‌شود. این فناوری اتاقی بسته را از محدوده‌ی دید مخاطب ایجاد می‌کند و مانع از گشایش ذهن او به دیدگاه‌های دیگر می‌شود و به تعصب می‌انجامد.
شاید یکی از بدترین نمونه‌ها را بتوان خودکار و هوشمند شدن بسیاری از مشاغل عنوان کرد. این امر سبب خواهد شد که افراد بیشماری کار خود را از دست بدهند و دچار اضطراب و تنش شوند.
در مجموع آثار روانشناختی هوش مصنوعی که در ابتدای راه قرار دارد همچنان ناشناخته و پیچیده است و مطالعات بیشتری برای شناسایی دقیق خطرات و ابتکار راه‌هایی برای مواجهه با آنها لازم داریم.