بازی یکی از نیاز‌های اساسی هر کودکی‌ست. همه‌ی کودکان بیشتر وقت خود را با بازی می‌گذرانند. بازی‌ها به پرورش کودک می‌کنند و بازی‌های سالم زمینه‌ی مناسبی برای رشد عاطفی، اجتماعی و شناختی کودک فراهم می‌کند. باید بگوییم رشد جسمانی افراد وابسته به بازی‌هایی‌ست که در کودکی انجام داده‌اند.
تجربه و دانش کودکان از طریق بازی شکل می‌گیرد. آنها با بازی کردن از محیط پیرامون‌شان آگاه می‌شوند و راه‌های ارتباط با دیگران را یاد می‌گیرند. روانشناسان از ابتدای قرن بیستم بازی‌درمانی (playing therapy) را آغاز کردند.
بازی درمانی چیست؟
بازی‌درمانی روشی درمانی‌ست که بیشتر برای کودکان استفاده می‌شود. کودکان قادر نیستند همه‌ی احساسات‌شان را نشان دهند و همین موضوع تشخیص و درمان مشکلات کودکان را سخت می‌کند. بنابراین بازی‌درمانی به درمانگر کمک می‌کند که در طول جلسات درمانی بدون سوال و جواب‌های مستقیم بتواند از مشکلات کودک سر در بیاورد.
اهداف کلی بازی درمانی
بازی‌درمانی می‌تواند هم برای درمان باشد و هم برای تشخیص. اگرچه افراد در هر سنی می توانند از بازی درمانی بهره ببرند، اما معمولاً برای کودکان بین 3 تا 12 سال استفاده می‌شود. معمولا درمانگر‌ها در ابتدا تنها بازی کودکان را مشاهده می‌کنند تا بتوانند آسیب‌ها، کمبود‌ها و مشکلات کودک را پیدا کنند. در مرحله‌‌ی بعد با توجه به نکاتی که کشف کرده‌اند، بازی‌های خاصی را شروع می‌کنند. درمانگر می‌تواند در این بازی با کودک مشارکت داشته باشد یا اینکه فقط بازی را مدیریت کند.
فواید بازی درمانی
بازی‌درمانی را می‌توان به تنهایی یا در کنار سایر روش های درمانی استفاده کرد. اما باید بدانید اگر کودک یک بیماری روانی یا جسمی داشته باشد، بازی‌درمانی جایگزین دارو‌هایی که پزشک برای او تجویز کرده نیست، ولی کمک بسیار بزرگی به روند درمان او می کند. این روش نتایج بسیار خوبی دارد. در ادامه نتایجی را می‌خوانیم که می‌توانیم با بازی‌درمانی به دست بیاوریم:
- تقویت حس مسئولیت‌پذیری
- احساس همدلی
- احترام به دیگران
- کاهش اضطراب
- بروز احساسات
- کنترل خشم
- افزایش تمرکز
- اصلاح بد‌رفتاری
توصیه به بازی‌درمانی
درمانگر در شرایط گوناگونی بازی‌درمانی را توصیه می‌کند:
- زمانی که کودک بیماری جسمانی داشته باشد و در حال گذراندن دوره‌ی درمانی سخت و دردناکی باشد، بازی‌درمانی می‌تواند توجه او را جلب بازی کند تا بتواند این دوره را راحت‌تر بگذراند.
- اختلالات یادگیری یکی دیگر از دلایلی‌ست که درمانگر می‌تواند بازی درمانی را شروع کند.
- بعضی از کودکان رفتار‌های دردسر‌سازی دارند، خصوصا در مدرسه. درمانگر با بازی‌درمانی رفتار‌های درست را به او آموزش میدهد و رفتار‌های غلط او را اصلاح می‌کند.
- لکنت زبان یا تاخیر در شروع به صحبت کردن نیاز به درمان دارد. در این شرایط می‌توان با این درمان به نتایج بسیار خوبی رسید.
- احساس افسردگی به دنبال طلاق پدر و مادر، مرگ یکی از عزیزان و یا انواع خشونت‌های خانگی را می‌توان با بازی‌درمانی درمان کرد.
- در اختلال بیش‌فعالی (ADHD) و اختلال طیف اوتیسم (ASD) هم می‌توان از بازی‌درمانی نتایج بسیار خوبی گرفت.
- با بازی‌درمانی می‌توان میزان توجه و تمرکز را در کودکان افزایش داد.
روش های مختلف بازی‌درمانی
همان‌طور که کودکان روشهای مختلفی برای بازی کردن دارند، انواع مختلفی از بازی‌درمانی هم وجود دارد. بسته به این که درمانگر قرار است چه چیزی را در کودک درمان کند و یا به او آموزش بدهد، می‌تواند از تکنیک‌های مختلفی استفاده کند:
- عروسک‌بازی
- قصه‌گویی
- آب‌بازی
- شن‌بازی
- ساخت کاردستی
- رنگ‌آمیزی
بسته به شرایط کودک و موقعیت او، درمانگر یا کودک را در موقعیت بازی خاصی قرار میدهد یا به او اجازه میدهد خودش انتخاب کند که می‌خواهد چه نوع بازی را انجام دهد. راه‌های مختلفی وجود دارد که درمانگر بتواند از بازی‌درمانی برای شناخت کودک و کمک به او برای مقابله با مشکلاتش استفاده کند.
به عنوان مثال ممکن است درمانگر به کودک چند عدد عروسک بدهد و از او بخواهد تا مشکلاتی را که عروسک‌ها در خانه دارند حل کند. با این کار کودک مشکلاتی که خودش در خانه تجربه کرده است را از طریق به بازی گرفتن عروسک‌ها به نمایش می‌گذارد. یا اینکه ممکن است درمانگر با قصه‌پردازی و داستان‌سرایی بتوانند ذهن کودک را تخلیه کند تا ناگفته‌های او را از طریق قصه بشنود.
حتی ممکن است درمانگر داستان‌هایی را بخواند که مشکلی مشابه مشکل کودک دارد و از او بخواهد تا مشکل را حل کند. از همین راه، خود کودک مسیر درمان را به درمانگر نشان میدهد.
کودکان مهارت‌های ارتباطی بزرگسالان را ندارند. به همین خاطر نمی‌توانند به راحتی درباره‌ی مشکلاتشان صحبت کنند.
از طرفی دیگر، ممکن است بزرگسالان معنی پیام‌های غیرکلامی کودکان مثل لجبازی، پرخاشگری و یا تیک‌های عصبی را متوجه نشوند.
کودکان از طریق بازی یاد می‌گیرند دنیای اطراف خود را درک کنند. چون در بازی آنها آزادند تا احساسات درونی خود را به نمایش بگذارند. اسباب‌بازی‌ها می‌توانند به عنوان نماد عمل کنند. به همین خاطر درمانگر می‌تواند از طریق بازی آموزش‌های لازم را به کودک بدهد. در‌واقع چون کودک نمی‌تواند در دنیای بزرگسالان هم‌پای آنها حرکت کند، درمانگر با بازی کردن مهارت‌هایی را که دنیای پیچیده‌ی بزرگسالان، از او می‌خواهد، به او آموزش میدهد.
این جلسات که بین 30 دقیقه تا یک ساعت طول می‌کشد می‌تواند هم به صورت گروهی و هم به صورت فردی برگزار شود.
گاهی این بازی‌ها با حضور والدین و خانواده انجام می‌شود. حتی ممکن است درمانگر برای نتیجه‌گیری بهتر و سریع‌تر به خانواده‌ی کودک توصیه کند که در خانه با کودک بازی‌هایی بکنند که مکمل درمان او‌ست. برای حل تعارضات خانوادگی و بهبود روابط این بازی‌ها بسیار موثرند.
بازی‌درمانی برای بزرگسالان
بازی سن‌و‌سال نمی‌شناسد و بازی‌درمانی هم فقط برای کودکان نیست. بزرگسالان هم ممکن است در بیان احساسات درونی خود از طریق کلمات مشکل داشته باشند. بزرگسالانی که از طریق بازی‌درمانی مشکلات روحی‌شان بررسی و حل می‌شوند:
- کسانی که مبتلا به سندروم داون (down syndrom) هستند.
- بیمارانی که مبتلا به زوال عقل (dementia) هستند.
- کسانی که اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) دارند.
- افرادی که تروما (Trauma) را تجربه کرده‌اند.
برقراری ارتباط برای این بیماران مشکل است، بنابراین بازی‌درمانی می‌تواند به درمانگر کمک کند تا مشکلات آنها را تشخیص دهد. در بزرگسالان هم بازی‌درمانی می‌تواند برای درمان دیگر بیماری‌های فرد موثر باشد و یا حتی از ابتلا به بیماری پیشگیری کند. بازی‌های فکری مثل شطرنج ،پازل و سودوکو می‌توانند از ابتلا به آلزایمر (Alzheimer’sdisease) جلوگیری کنند.
تنها این بیماران نیستند که بازی‌درمانی برای‌شان تجویز می‌شود. حتی مراجعه‌کنندگانی که چنین بیماری‌هایی ندارند می‌توانند با برخی از بازی‌ها استرس و اضطراب را از خود دور کنند تا مسیر درمان‌شان کوتاهتر شود.
بعضی از درمانگران برای اینکه بیمار راحت‌تر درباره‌ی مشکلاتش صحبت کند و از احساساتش بگوید، به او برگه‌های رنگ‌آمیزی بزرگسالان می‌دهند تا در زمان صحبت کردن آنها را رنگ‌آمیزی کند.
بازی با شن یکی دیگر از بازی‌درمانی‌هایی‌ست که بزرگسالان می‌توانند آن را تجربه کنند. فرد هنگام صحبت درباره‌ی تجربه‌های تلخ گذشته، با بازی کردن با شن‌ها احساس راحتی بیشتری می‌کند و تمام چیز‌هایی را که آزارش میدهد، بیان می‌کند.
بازی‌درمانی مختص جلسات مشاوره و درمانی نیست. شما هم می‌توانید با کمی تحقیق و مطالعه، بازی‌هایی را پیدا کنید که بتواند به شما در رشد و پرورش فرزندتان کمک کند. می‌توانید از اسباب‌بازی‌های فکری هم استفاده کنید. زمان انتخاب این اسباب‌بازی‌ها به رده‌ی سنی کودکتان توجه کنید. توصیه می‌کنیم بازی‌هایی را انجام بدهید که تمام خانواده در آن مشارکت دارند. این کار تاثیر بازی را چند برابر می‌کند.