ترس حسی طبیعی و غریزی است که همه تا حدی آن را تجربه می‌کنند. این حس به ما در حضور خطر هشدار می‌دهد، حالا فرقی ندارد که این خطر حقیقی یا خیالی باشد. مردم احتمالا در شرایط متفاوتی احساس ترس می‌کنند. ممکن است افراد هنگام پیاده‌روی در تنهایی و تاریکی، در مواجهه با حیواناتی که در نظرشان خطرناکند یا وقتی که می‌خواهند از هواپیما برای چتربازی بپرند احساس ترس کنند.
همچنین ممکن است ترس سبب احساس استرس و پریشانی شود. در تحقیقی که بر ترس از مارها صورت گرفت مشخص شد که شاید ترس در حس انزجار نیز دخیل باشد. در این بررسی بیان شد که بسیاری از افرادی که از مارها می‌ترسیدند به همان میزان حس انزجار از خزندگان داشتند.
در ادامه‌ی این مطلب از بلاگ همراهتم به بررسی حس ترس و عوامل دخیل در آن می‌پردازیم.
پاسخ بیوشیمیایی
ترس پاسخ طبیعی به بسیاری از شرایط است و از دو واکنش اصلی تشکیل شده: پاسخ بیوشیمی و پاسخ عاطفی. پاسخ بیوشیمیایی به ترس سبب می‌شود که بدن ما در برابر خطرات حس‌شده از محیط عکس‌العمل نشان دهد.
چنین اتفاقی باعث واکنش‌های جسمانی ناخودآگاه مانند تعریق، افزایش ضربان قلب و گشاد شدن سوراخ‌های بینی می‌شود. این گونه واکنش‌های جسمانی به منظور آماده‌سازی بدن برای مبارزه با خطر یا فرار از آن است و به آن پاسخ «جنگ یا گریز» (fight or flight response) می‌گویند.
از طریق ترشح برخی از هورمون‌ها دستگاه عصبی سمپاتیک (sympathetic nervous system) در پاسخ به علائم خطر فعال می‌شود. سپس این دستگاه که بخشی از نظام کلی عصبی است غده‌های آدرنال (adrenal) را تحریک می‌کند تا هورمون‌هایی را به ویژه اپی‌نفرین (epinephrine) یا همان آدرنالین و نوراپی‌نفرین (norepinephrine) ترشح کنند و با استفاده از آنها واکنش جسمانی به خطر اتفاق بیفتد.
پاسخ عاطفی
از آن سو پاسخ عاطفی به ترس وابسته به خصوصیات هر فرد متفاوت است. با توجه به آن که علائم زیستی «ترس» شامل برخی از پاسخ‌های شیمیایی یکسان به عواطف مثبت، مانند هیجان و شادی، نیز می‌شود، ممکن است افراد در مقابل ترس تجربه‌های عاطفی مثبت یا منفی را تجربه کنند.
برای نمونه ممکن است برخی از افراد در سواری ترن هوایی بسیار هیجان‌انگیز لذت فراوانی را تجربه کنند، در عین حال برخی دیگر به هر قیمت از چنین تجربه‌ای فراری باشند. هرچند واکنش‌های بیوشیمیایی به ترس احتمالا یکی است، برخی از افراد شدت شرایط ترسناک را به طور متفاوتی از دیگران تجربه خواهند کرد.
نشانه‌ها و تشخیص‌ها
افراد گوناگون ترس را به طرق متفاوتی حس می‌کنند، اما برخی از نشانه‌های جسمانی و عاطفی مرسوم در میان مردم رایج است. این دست نشانه‌ها از این قرار است:
- تعریق
- ضربان قلب سریع
- حالت تهوع
- درد در قفسه‌ی سینه
- خشکی دهان
- معده‌ی به‌هم‌ریخته
- حس سرما
- تنگی نفس
- لرزیدن
- حس طاقت‌فرسا
- احساس نزدیکی مرگ
- وحشت
برای تشخیص شرایطی که با ترس یا پریشانی مرتبط است، به وجود برخی نشانه‌ها نیاز داریم، نشانه‌هایی که در بخشی از کارکردهای معمول اختلال ایجاد می‌کنند و نمی‌توان آنها را در شرایط دیگر توضیح داد.
اگر حس ترس شدید و مستمر شود، می‌توانیم آن را، با توجه به نشانه‌هایی که فرد تجربه می‌کند، به‌منزله‌ی اختلال پریشانی تشخیص دهیم. از دیگر اختلال‌های مرسوم که با ترس مرتبط است می‌توان به چنین مواردی اشاره کرد: انواع فوبیاها (phobias)، اختلال اضطراب فراگیر (generalized anxiety disorder)، اختلال اضطراب اجتماعی (social anxiety disorder) و اختلال ترس (panic disorder).
آیا ترس مفید است؟
در بسیاری از شرایط ترس برای ممانعت از ورود ما به موقعیت‌های خطرناک پاسخی سالم و طبیعی است و در تصمیم به پرهیز از چنین موقعیت‌هایی کمک‌مان می‌کند.
هشدار بی‌درنگ خطر و پاسخ‌های جسمانی همراه ترس توجه ما را متمرکز می‌کند و محرک انطباق‌پذیری ما با شرایط خطرناک و خطر می‌شود. همچنین احتمالا ترس به ما کمک خواهد کرد تا بدون نیاز به فکر کردن خودآگاهانه به خطر واکنش نشان دهیم.
برای مثال، وقتی خودرویی به سمت ما می‌آید ترس کمک می‌کند تا بدون فکر از سر راه آن کنار بپریم و به این ترتیب جان ما در امان باشد. همچنین اگر ما توانایی شناسایی ترس در دیگران را همانند تشخیص ترس در خود داشته باشیم می‌توانیم با آنها همدردی و به انطباق‌پذیری آنها با شرایط خطرناک کمک کنیم.
در مقابل ترس‌های شدید ممکن است به موارد تهدیدکننده‌ی سلامت روان مانند فوبیاها و شرایط اضطراب منتهی شود. فوبیا ترسی شدید و پیوسته از موجود، واقعه یا شرایطی خاص است.
فوبیا پاسخ طبیعی به ترس را تبدیل به واکنشی دشوار و مهارنشدنی می‌کند و ممکن است برای زندگی مضر باشد. به همین ترتیب شرایط اضطراب مانند اختلال اضطراب فراگیر و اختلال اضطراب اجتماعی سبب نگرانی یا ترس شدید از بسیاری موارد و موقعیت‌های اجتماعی می‌شود.
انواع ترس
فوبیاها
فوبیاها وقتی تشخیص داده می‌شود که در برابر شرایط، موقعیت‌ها یا موجودات مشخص ترس غیرعقلانی و قوی ایجاد شده باشد. برخی از نشانه‌های فوبیاها شامل موارد زیر می‌شود:
- حس اضطراب مهارنشدنی در هنگام مواجهه با منبع ترس
- حس آن که باید به هر طریق از منبع ترس پرهیز کرد
- ناتوانی در عملکرد مناسب در مواجهه با منبع ترس
- احتمال تصدیق بر اغراق‌آمیزبودن ترس و در عین ناتوانی در پرهیز از حس ترس
انواع گوناگونی از فوبیاها را می‌توان در افراد تشخیص داد: فوبیاها ویژه (specific phobias)، فوبیاهای اجتماعی و آگورفوبیاها (agoraphobia) یا فوبیا از مکان‌های شلوغ. فوبیاها یا هراس‌های ویژه ترس‌های شدید و غیرمعقولی هستند که از محرک‌های مشخصی شکل می‌گیرند.
برخی از فوبیاهای ویژه شامل هراس از عنکبوت یا مارها می‌شود. فوبیای اجتماعی ترسی عمیق از تمسخر در جمع یا قضاوت منفی در شرایط اجتماعی است.
اگورفوبیا ترسی شدید از شرایطی است که در آن شخص در صورت ترسیدن توان گریز از موقعیت را ندارد. ممکن است این گونه فوبیا شامل ترس از اماکن باز یا مکان‌های بسته باشد.
فوبیاهای ویژه هراس‌های ساده محسوب می‌شوند چرا که معمولا فرد در صورت مواجهه نداشتن با عامل ترس می‌تواند زندگی عادی خود را داشته باشد.
برای مثال اگر فرد فوبیای ارتفاع و بلندی را داشته باشد، احتمال کمی وجود دارد که در زندگی روزمره دچار هراس شود و صرفا در شرایط ویژه باید با ترسش مقابله کند.
اما اگورفوبیا یا فوبیای اجتماعی هراس‌هایی پیچیده به حساب می‌آیند، زیرا شناسایی عوامل آن و اجتناب از آنها دشوار است و فرد مکررا در زندگی روزمره‌ی خود با هراس‌هایش مواجه می‌شود.
انواع دیگری از ترس
غیر از موارد بالا انواع دیگری از ترس نیز وجود دارد. اختلال اضطراب فراگیر (General anxiety disorder)، اختلال اضطراب اجتماعی و اختلال وحشت (panic disorder) از این جمله هستند.
دلایل ترس
ترس‌های شدید مانند فوبیاهای ویژه معمولا در زمان کودکی شکل می‌گیرند و در بعضی از موارد می‌توان دلیل پیدایش آنها را به زمانی مشخص ارتباط داد.
در برخی موارد ممکن است فوبیاهای ویژه در نتیجه‌ی تجربه‌ی آسیب‌رسانی هراس از شیء، واقعه یا شرایطی خاص پدید بیاید. مثلا هراس از دوچرخه‌سواری احتمال دارد از تصادفی دردناک با دوچرخه در دوره‌ی کودکی شکل گرفته باشد.
همچنین ممکن است فوبیاهای شکل‌گرفته در کودکی ناشی از مشاهده‌ی تشکیل همان فویبا در فردی از اعضای خانواده باشد. برای مثال اگر یکی از والدین ترس از عنکبوت داشته باشد، ممکن است کودک نیز همین ترس را از والدین خود بیاموزد.
نظریه‌ی تکاملی ترس (evolutionary theory of fear) بیان می‌کند که انسان‌ها معمولا از منبع خطراتی که متوجه نیاکان‌شان بوده است هراس دارند.
در فرضیه‌ی آمادگی (preparedness hypothesis) چنین بیان می‌شود که انسان‌ها بدون نیاز به پردازش محیطی و خطر به طور ذاتی به محرک‌های مشخص خطرناک واکنش نشان می‌دهند.
شرطی‌شدن ترس (Pavlovian fear conditioning) موقعیتی از ترس یا اضطراب است که پس از تکرار همراه کردن محرک‌های خطرزا و محرک‌های خنثی در شرایط مشابه در حیوانات به چشم می‌خورد. در انسان‌ها نیز وقتی به طور مکرر عامل محرک خطرزا در شرایطی مشابه تجربه شود، ترس پدید خواهد آمد.
درمان و مدیریت ترس
اغلب ممکن است درمان انواع فوبیاها برای ترس‌های بسیار شدید توصیه و به کار گرفته شود. معمولا چنین درمانهایی دربرگیرنده‌ی مواجهه دادن مکرر فرد با شرایط ترسناک باشد تا به تدریج با این شرایط آشنا شود و پاسخ به ترس به آرامی در او به حداقل برسد.
از انواع درمان‌های مرسوم برای فوبیاها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- حساسیت‌زدایی منظم (systematic desensitization): این شیوه درمانی رایج برای افرادی است که ترس‌های شدید را تجربه می‌کنند و شامل مواجهه‌ی تدریجی فرد با شرایط ترس‌آور می‌شود. برای نمونه کسی که فوبیای عنکبوت دارد در ابتدا با درمانگر درباره‌ی عنکبوت گفتگو می‌کند. سپس عکس‌های عنکبوت‌ها را می‌بیند و تصاویر آن را می‌کشد. بعد به تماشای فیلمی از عنکبوت‌ها می‌نشیند. در ادامه ممکن است عنکبوت مصنوعی را به دست بگیرد و نهایتا شاید با عنکبوت واقعی روبرو شود.
- غرقه‌سازی (flooding): این روش از دسته‌ی شیوه‌های مواجهه با ترس و متکی بر این قاعده است که فوبیاها رفتاری آموختنی محسوب می‌شوند و می‌توان آنها را حذف کرد. در این روش نیز فرد در محیطی امن و مهارشده با میزان فراوانی عوامل ترس‌آور مواجه می‌شود.
- رفتاردرمانی شناختی (cognitive behavioral therapy): رفتاردرمانی شناختی را می‌توان برای مقابله با افکار منفی و غیرواقعی در رابطه با ترس شدید به کار گرفت. در این روش فرد با درمانگر بر نگرانی‌ها و هراس‌هایش کار می‌کند تا به افکاری واقعی‌تر در رابطه با آنها برسد.
- مدیتیشن: مدیتیشن به شیوه‌های گوناگونی برای مقابله با ترس‌ها و فوبیاها کمک می‌کند. مدیتیشن با افزایش تمرکز و آرامش ذهنی سبب شفافیت ذهن در مواجهه با ترس‌ها خواهد شد. همچنین با این روش آنزیم‌های مغز تحت کنترل در خواهد آمد و فرمان‌های مغز در پاسخ به عوامل ترس واقعی‌تر می‌شد.
کلام آخر
فوبیاها و ترس ممکن است به طور روزمره زندگی فرد را با اختلال روبرو کند. اما امروزه برای مقابله با آنها روش‌های متعددی وجود دارد که به افزایش کیفیت زندگی کمک می‌کند. انواع فنون آرامش‌بخشی را می‌توان برای کمک به افراد مبتلا به فوبیاها به کار گرفت. تمرین‌های تنفس آگاهانه نیز در این موارد بسیار موثر است. ورزش و گذراندن وقت در طبیعت نیز از دیگر موارد مفید برای مقابله با هراس‌ها است.
نهایتا در مواردی فوبیاها و هراس‌ها از مهار فرد خارج است، درمانگران با استفاده از روش‌های متعدد می‌توانند برای کمک به بهبود نشانه‌ها و مدیریت این اختلال‌ها کمک فراوانی به فرد بکنند.