تفکر نقادانه یا انتقادی (critical thinking) به توانایی تفکر عقلانی و شفاف و درک منطق ارتباط میان ایده‌ها می‌گویند. تفکر نقادانه از زمان اولین فلاسفه‌ی یونان باستان مانند افلاطون و سقراط موضوع بحث‌ها بوده است و این گفتگوها به دوران مدرن و امروزه رسیده است. از نمونه‌های چنین بحث‌هایی در دوران جدید می‌توان به توانایی شناسایی اخبار جعلی اشاره کرد.
شاید بتوان تفکر نقادانه را قابلیت تفکر مستقل و عمیق توصیف کرد. اساسا برای تفکر نقادانه باید بتوانیم به درستی استدلال کنیم و دلیل هر چیز را بیابیم. برای این کار باید شاگردی پویا و فعال باشیم و صرفا هر اطلاعاتی که به ما رسید را مانند اسفنج جذب نکنیم.
در ادامه‌ی این مطلب از بلاگ همراهتم بیشتر درباره‌ی مزایای تفکر نقادانه صحبت خواهیم کرد.
قابلیت‌های متفکران نقادانه
افرادی که در زندگی روزمره از مهارت تفکر نقادانه بهره می‌گیرند به دقت همه‌ی افکار و فرضیات را زیر سوال می‌برند و از ظاهر امر آنها را قضاوت نمی‌کنند و نمی‌پذیرند. این افراد همیشه در پی عوامل نمایش دهنده‌ی تصویر کلی تفکرات و مباحث و یافته‌ها هستند و می‌پذیرند که خود همه چیز را نمی‌دانند.
متفکران نقادانه به طور نظام‌مند مشکلات را شناسایی، تحلیل و حل می‌کنند و به غریزه و حس شهودی خود وابسته نیستند.
متفکران نقادانه می‌توانند:
- پیوند میان تفکرات متفاوت را درک کنند
- اهمیت و ارتباط مباحث و تفکرات را تشخیص دهند
- مباحث گوناگون را شناسایی، ایجاد و ارزیابی کنند
- خطاها و نقص‌های استدلال‌ها را شناسایی کنند
- به طریقی نظام‌مند و باثبات با مشکلات مواجهه کنند
- بر توجیه فرضیه‌ها، باورها و ارزش‌های ذهنی خود به طور عمیق فکر و آنها را تحلیل کنند
تفکر نقادانه چیست؟
تفکر نقادانه به عمل فکر کردن درباره‌ی موضوعات به روش خاصی که برای رسیدن به بهترین راه حل در شرایط گوناگونی اشاره دارد که فرد متفکر از آنها آگاهی دارد. به بیان ساده‌تر، این مهارت روشی برای تفکر درباره‌ی همه‌ی مواردی است که در زمان حال ذهن شما را اشغال کرده و رسیدن به بهترین راه حل ممکن برای آن دغدغه است.
تفکر نقادانه روشی برای تفکر درباره‌ی موضوعی خاص در هر زمان مشخص است. این مهارت ربطی به تلنبار کردن واقعیت‌ها و دانش یا فنی خاص مانند جدول ضرب ندارد که با آموختنشان می‌توان همه‌ی عمر به کار گرفت. تفکر نقادانه تلاشی پیوسته و فعالانه برای شناسایی، تحلیل و یافتن راه حل برای مشکلاتی است که پیش رویمان قرار می‌گیرد.
مهارت‌هایی که برای تفکر نقادانه مورد نیاز است
مهارت‌های گوناگونی برای نقادانه فکر کردن وجود دارد که از آن جمله می‌توان به مشاهده، تحلیل، تفسیر، تامل، ارزیابی، استنباط، تشریح، حل مشکل و تصمیم‌گیری اشاره کرد.
مخصوصا باید بتوانیم:
- درباره‌ی هر موضوع یا مشکلی به طور انتقادی و واقع‌بینانه فکر کنیم
- تفاوت مباحث گوناگونی که به موضوعی خاص مربوط است را تشخیص دهیم
- برای تشخیص قوت و ارزش حقیقی نقطه نظرها آنها را ارزیابی کنیم
- نکات منفی یا ضعیف شواهد یا مباحث را تشخیص دهیم
- دلیل و منظور پشت هر گفته یا مبحثی را درک کنیم
- استدلال ساختارمندی در حمایت از مبحث مورد نظرمان ارائه دهیم
فرایند تفکر نقادانه به چه ترتیب است؟
باید بدانید که هیچ یک از ما همیشه و دائمی به طور نقادانه فکر نمی‌کنیم. گاهی تقریبا به هر طریقی جز تفکر نقادانه فکر می‌کنیم، برای مثال وقتی خشم، اندوه یا لذت مهار کردار و گفتار را از ما می‌گیرد یا مثلا وقتی حسابی جوش آورده‌ایم و نمی‌توانیم نقادانه فکر کنیم.
از سوی دیگر خبر خوب آن است که می‌توانیم از طریق ایجاد فعالیت‌های روزمره‌ی مشخص و به کار گرفتن آنها در مشکلات پیش رو راه بهبود قابلیت تفکر نقادانه را در خود فرا بگیریم، چرا که مهارت تفکر نقادانه با توجه به شرایط جاری در ذهنیت ما متغیر است.
وقتی نظریه‌ی تفکر نقادانه را درک کنیم، می‌توانیم با تمرین و استمرار مهارت‌های تفکر نقادانه را در خود پیشرفت دهیم.
تمرینی ساده برای شروع راه تفکر نقادانه
برای گام گذاشتن به طریقه‌ی تفکر انتقادی تمرین ساده‌ی زیر را امتحان کنید:
درباره‌ی موضوعی که شخصی اخیرا به شما گفته است فکر کنید. سپس از خود پرسش‌های زیر را بپرسید:
چه کسی این را گفته است؟
کسی که می‌شناختم؟ شخصی که موقعیت معتبر یا توان گفتن چنین چیزی را داشته است؟ آیا مهم است که این حرف را چه کسی زده؟
چه چیزی گفته است؟
در حرف خود واقعیت‌ها را مطرح کرده است یا نظر خود را داده؟ آیا همه‌ی واقعیت‌های مربوط به موضوع را گفته است؟ آیا واقعیتی را پنهان یا حذف کرده است؟
کجا این حرف را زده است؟
آیا این حرف را در فضایی خصوصی زده یا آن را در مجمعی عمومی مطرح کرده است؟ آیا فرصت برای دیگران وجود داشته است که به این گفته پاسخ دهند و گزارشی دیگر در ارتباط با موضوع ارائه کنند؟
چه زمانی این حرف را زده است؟
آیا این حرف را پیش، در حین یا پس از واقعه‌ی خاص و مهم گفته است؟ آیا زمان‌بندی بیان این حرف اهمیت دارد؟
چرا این حرف را زده است؟
آیا استدلالی برای نظرش آورده است؟ آیا می‌خواستند کسی یا موضوعی را خوب یا بد جلوه بدهند؟
چطور این حرف را زده است؟
گوینده در هنگام بیان این حرف چه حالی داشته است، خوشحال یا ناراحت، خشمگین یا بی‌خیال؟ این حرف مکتوب است یا شفاهی گفته شده؟ آیا می‌توانید حرفش را درک کنید؟
با استفاده از تفکر نقادانه قصد داریم به چه چیزی برسیم؟
یکی از مهمترین جنبه‌های تفکر نقادانه که باید به درک از آن برسیم تعیین هدف است و پس از آن باید بر پایه‌ی محدوده‌ی احتمالات پیش رو تصمیم بگیریم.
وقتی هدف خود را به شفافی تعیین کردیم باید از آن به منزله‌ی نقطه‌ی آغازین برای همه‌ی شرایطی که در آینده محتاج تفکر و احتمالا تصمیم‌گیری‌های آتی است استفاده کنیم. در هنگام نیاز همکاران، اعضای خانواده و اطرافیان را از نیت خود برای رسیدن به این هدف آگاه کنید. سپس باید خود وادار کنید که به طور منظم و تا پایان شرایط پیش‌آمده در مسیر حرکت نگه دارید و از نقطه‌ی آغازین فرایند تصمیم‌گیری کار را شروع کنید.
به هر حال همواره مسائلی بر سر راه تصمیم‌گیری‌های حتی ساده نیز پیش می‌آید. ما همواره با خود محدوده‌ی گسترده‌ای از علایق و بیزاری‌ها، رفتار آموخته و ترجیحات شخصی را داریم که در طول زندگی رشد یافته‌اند. این موارد نشان انسانیت ما است. اصلی اساسی در تفکر انتقادی آگاهی از این ویژگی‌های شخصی، ترجیحات و تعصبات، و بها دادن به آنها در هنگام در نظر گرفتن گام‌های احتمالی آینده است. این ملاحظات ممکن است در مرحله‌ی پیش از اقدام باشد یا بخشی از بازبینی شرایط که بر اثر مواجهه با موانع غیرمنتظره بر سر راه فرایند پیش آمده است.
هر چه بیشتر و شفاف‌تر از خود، نقاط ضعف و قوت خود آگاهی داشته باشیم، احتمال بیشتری وجود دارد که تفکر نقادانه‌ی ما کارآمد شود.
فواید پیش‌بینی شرایط
احتمالا مهمترین عنصر تفکر نقادانه قابلیت پیش‌بینی است. اگر بتوانیم دلیلی برای صرف نظر از تصمیماتی که می‌گیریم و اقداماتی که می‌کنیم پیدا کنیم، تقریبا هیچ یک از اقدامات ما نتایج فاجعه‌بار نخواهد داشت. به هر حال وقتی به جمع‌بندی تجربی در ارتباط با تصمیم‌گیری‌هایمان برسیم، مکث کنیم و عاقبت تصمیم‌گیری خود را بر اطرافیان و اقدامات آینده در نظر بیاوریم، احتمالا در نهایت بخت بهتری برای رسیدن به موفقیت خواهیم داشت.
معمولا مواردی که باید در نظر بیاوریم متعدد و متنوع هستند. در بسیاری از موارد، دقت در یک مورد از جنبه‌های متفاوت خطرات احتمالی پیش رو را در تصمیم‌گیری نمایان خواهد ساخت.
برای مثال انتقال فضای کسب و کار نتایج احتمالی فراوانی دارد، اما ممکن است این کار به از دست دادن کارکنان ماهر یا مشتریان قدیمی منتهی شود. حالا می‌توان نتیجه‌ی مثبت حاصل از جابجایی را با احتمال از دست دادن کارکنان ماهر یا مشتریان قدیمی ارزیابی کرد. می‌توان به راهکاری برای کاهش از عواقب منفی فکر کرد.
تفکر نقادانه‌ی ناقص مشکلات احتمالی فراوانی در بر دارد که خود نشان از اهمیت بسیار تفکر نقادانه صحیح و کامل دارد.
کلام آخر
- تفکر نقادانه هدف رسیدن به بهترین نتیجه‌ی ممکن در هر شرایطی را در بر دارد. برای رسیدن به این مهارت باید تا حد امکان اطلاعات موجود در ارتباط با موضوع را از همه‌ی منابع در دسترس گردآوری و آنها را ارزیابی کرد
- تفکر نقادانه نیازمند ارزیابی کامل و شفاف، و گاهی آزاردهنده‌ی، نقاط ضعف و قوت، ترجیحات و تاثیر احتمالی آنها بر تصمیم‌گیری را دارد
- تفکر نقادانه مستلزم رشد و استفاده از قوه‌ی پیش‌بینی تا حد امکان است
- به کار بستن تصمیم‌گیری‌هایی که در فرایند تفکر نقادانه صورت گرفته است باید شامل ارزیابی نتایج احتمالی و شیوه‌های ممکن برای پرهیز از نتایج منفی احتمالی، یا تا حد امکان کاهش آنها، باشد
- تفکر نقادانه شامل بازبینی نتایج تصمیم‌گیری‌های به کار رفته در هر اقدام و اعمال تغییرات لازم در موارد مورد نیاز است
شاید به نظر برسد که توقع ما از تفکر نقادانه زیاده از حد است که می‌خواهیم در حد امکان برای ایجاد نتیجه‌ای قابل قبول و مفید از حد اطلاعات و دانش خود پا فراتر بگذاریم و در صورت نیاز، و در صورت امکان نتیجه‌ای فرای امکانات به دست بیاوریم.
ظاهرا برای تصمیم‌گیری صرفا به اطلاعات و دانشی که از پیش کسب کرده‌ایم نیازمندیم و به عوامل دیگر نیازی نداریم. به هر حال، به طور عادی هیچ اطلاعاتی مطمئنی را، چه به صورت درونی و چه به صورت بیرونی، در اختیار ما قرار نداده‌اند که قطعی باشد. ممکن است راهنمایی‌های صحیح و مرحله به مرحله چارچوبی کلی برای درک اولیه از شرایط در اختیار ما قرار دهد، اما این‌ها صرفا مواد اولیه برای شکوفایی تفکر نقادانه است و تضمینی برای موفقیت ما در تصمیم‌گیری‌ها نخواهد بود. صرفا از طریق تفکر نقادانه که می‌توان راهکارهای شخصی برای مشکلات شخصی خود ایجاد کنیم و ذهنیت مستقل برای نگریستن به وقایع دنیا داشته باشیم.