اگرچه شرح کامل مفهوم فراشناخت، چالش‌برانگيز و دشوار به نظر مي‌رسد، اما اغلب محققان در اين نکته اتفاق نظر دارند که فراشناخت به شناختنِ شناخت يا دانستن درباره‌ی دانستن گفته مي‌شود. به دو دلیل اصطلاح فراشناخت به سردرگمی گرفتارمان می‌کند؛ زیرا معانی مختلف مربوط به این حوزه در تحقیقات آموزشی یا تحقیقات مربوط به ادراک و حافظه باهم متفاوت هستند و همچنین فراشناخت با آگاهی همراه است.
درنهایت ساده‌ترین تعریف در فراشناخت را می‌توان شناخت درباره‌ی شناخت دانست. این مفهوم توسط فلاول بیان شد و سپس نلسون در مطالعات مربوط به یادگیری و حافظه از واژه‌ی فراشناخت استفاده کرد.
در ادامه‌ی این مطلب از بلاگ همراهتم به مفهوم فراشناخت پرداخته‌ایم.
مفهوم فراشناخت چیست؟
فراشناخت از مهارت‌های سطح بالای تفکر است و به‌عنوان تفکر درباره‌ی فرایندهای تفکر تعریف شده است. فلاول فراشناخت را این‌طور تعریف کرده است: «آگاهی از این‌که فرد چگونه یاد می‌گیرد، چه زمانی موضوع را درک می‌کند و چه زمانی درک نمی‌کند، چطور از اطلاعات در دسترس برای رسیدن به هدف استفاده می‌کند، تا چه اندازه توانایی قضاوت درباره‌ی فرایندهای شناختی در یک تکلیف خاص را دارد، از چه راهبردهایی برای چه اهدافی استفاده می‌کند و چگونه پیشرفت خود را در طول عملکرد و بعد از آن ارزیابی می‌کند.»
تعریف‌های متعدد دیگری نیز درباره‌ی فراشناخت ارائه شده است، از جمله: «آگاهی شخص از فرایندها و راهبردهای شناختی، تفکر درباره‌ی تفکر و دانش فرد درباره‌ی یادگیری خود.»
بنابراین فراشناخت شناختی است فراتر از شناخت و تفکر عادی و به‌عنوان آگاهی فرد از شناخت، یادگیری و نحوه‌ی تفکر خودش تعریف می‌شود.
دو عنصر اصلی فراشناخت
فرآيندهاي فراشناختي دو عنصر مرتبط و در عین حال مستقل از یکدیگرند دارند؛ دانش فراشناختي و تجربه‌ی فراشناختي. دانش فراشناختي به دانش‌ها نسبت به ذهن و عملکرد آن مربوط مي‌شود که شامل دانش فرد درباره‌ی خود، تکليف و راهبرد است. هنگامی دانش فراشناختي به دست مي‌آيد که فرد از توانايي و ناتواني شناختي خود آگاه باشد. براي مثال از نظر رئوس، فرد آگاه از ضعف حافظه‌ی خود، کارهاي روزانه را که بايد انجام دهد یادداشت مي‌کند تا در زمان مناسبی آن‌ها را انجام دهد. اين آگاهي، نوعي دانش فراشناختي به حساب می‌آید که به او اخطار مي‌دهد اقدام مناسبي براي جبران ناتواني خود انجام دهد.
از این رو دانش فراشناختی به دانش فرد درباره‌ی خودش و شناخت مربوط است. فلاول درباره‌ی دانش فراشناختي به سه رکن اطلاع فرد از نظام شناختي خود، اطلاع فرد از تکليف و اطلاع فرد از راهبردها اشاره کرده است.
فواید فراشناخت
فلاول معتقد است فراشناخت به درک بهتر، یادگیری بیشتر، دستیابی به نتایج تحصیلی بالاتر و از آن‌ها مهم‌تر به گرفتن تصمیمات آگاهانه و هوشمندانه در زندگی کمک می‌کند. رشد آگاهی فراشناختی برای زندگی اجتماعی نیز اهمیت دارد. فراشناخت همچنین در یادگیری ریاضیات نقش بسزایی دارد. به‌کارگیری راهبردهای فراشناختی در حل مسئله و بهبود عملکرد ریاضی دانش‌آموزان و دانشجویان تاثیرگذار است. علاوه بر آن در پژوهشی که کاروبید لکومب انجام داده است، ضعف کودکان خردسال و کودکان سنین بالاتر در به‌کارگیری راهبردهای فراشناختی باعث عملکرد ضعیف آن‌ها در ریاضیات می‌شود.
راهبردهای فراشناختی در حل مسئله نقش مهمی ایفا می‌کنند. تفاوت‌های افراد در حل مسئله را می‌توان به تفاوت‌های فراشناختی آن‌ها نسبت داد. آگاهی فراشناختی به توسعه‌ی مهارت خواندن و نوشتن، درک بهتر، آموزش‌های مذهبی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، هنر، تاریخ و جغرافیا هم کمک می‌کند.
مراحل فراشناخت
فراشناخت سه مرحله دارد:
- برنامه‌ریزی
- نظارت
- ارزیابی
در مرحله‌ی برنامه‌ریزی، درباره‌ی چگونگی رسیدن به هدف تصمیم گرفته می‌شود و این‌که چگونه و با چه راهبردهایی این کار انجام شود بررسی انجام می‌گیرد.
در مرحله‌ی کنترل و نظارت، طرح اجرا و میزان پیشرفت به سمت هدف ارزیابی و کنترل می‌شود. در صورتی که راهبردهای به‌کار گرفته شده مفید واقع نشود، می‌توان از راهبرد دیگری استفاده و همواره این پرسش را با خود مطرح کرد:
- آیا روشی که به کار می‌برم مفید است؟
- آیا لازم است از روش دیگری استفاده کنم؟
در مرحله‌ی ارزیابی، مشخص می‌شود راهبردهای به‌کار گرفته شده تا چه میزان در موفقیت برای دستیابی به اهداف مناسب بوده است. برای ارتقای ارزیابی، ممکن است از خود بپرسید:
- تا چه میزان خوب عمل کردم؟
- چه کاری را انجام ندادم؟
- در چه موقعیت دیگری می‌توانم از این راهبرد استفاده کنم؟
تأمل و بازتاب بخش مهم این چرخه است
طرح سؤال از خود، تأمل و بازتاب را پشتیبانی می‌کند و موجب توسعه‌ی فراشناخت می‌شود. در این فرایند، عملکرد در کلیه‌ی مراحلی که بیان شد بررسی و تحلیل می‌شود و در نظر گرفته می‌شود که در آینده چه کارهایی ممکن است برای بهبود کارایی انجام شود.
کلام آخر
مفهوم فراشناخت اولین‌بار توسط فلاول مطرح شد. وی فراشناخت را به هر دانش یا کنش شناختی نسبت داد که موضوع آن شناخت یا تنظیم شناخت است. فراشناخت با شناخت تفاوت دارد. فراشناخت به دانش فرد درباره‌ی کلیه‌ی فرایندهای شناختی یادشده و نحوه‌ی به‌کارگیری آن‌ها جهت تحقق اهداف یادگیری اطلاق می‌شود؛ درواقع فراشناخت به‌عنوان آگاهی از شناخت و فرایندهای شناختی و کنترل، تنظیم و بازبینی فعالانهی شناخت تعریف می‌شود.