همه‌ی ما زمانی را تجربه کرده‌ایم که در حین گفتگو با دیگران صرفا جسم‌مان در اتاق حضور داشته است و ذهن‌مان در جایی دیگر در پرواز بوده است. دقیقا به همین ترتیب این موضوع را هم تجربه کرده‌ایم که پس از خواندن یک صفحه از کتابی دریافته‌ایم که هیچ کلمه‌ای را هم از آن صفحه به یاد نمی‌آوریم.
با این که همیشه جسم‌مان در همان نقطه‌ی مکانی حاضر هست، ولی ما پیوسته همه‌ی حواس و تمرکز خود را در آن لحظه و به گفتگویی که با ما در میان نهاده می‌شود نمی‌دهیم. گاهی ذهن ما در نقطه‌ای دیگر در پرواز و در حال خیال‌پردازی است. با توجه به این که در هر لحظه ممکن است تعداد فراوانی از افکار، احساسات یا عواطف دقت ما را از زمان حال دور کند، در بسیاری از شرایط تمرکز و دقت کامل بخشیدن به کار یا گفته‌ای که در لحظه در جریان است بسیار دشوار می‌نماید. در این جا مبحث گوش دادن و شنیدن ذهن‌آگاهانه در میان گذاشته می‌شود: این شیوه توجه ما را جلب گفتگوی در جریان خواهد کرد.
در ادامه‌ی این مطلب از بلاگ همراهتم به مکاشفه درباره‌ی معنای گوش دادن و شنیدن ذهن‌آگاهانه، دلیل اهمیت ذهن‌آگاهی در شنیدن، شنیدن ذهن‌آگاهانه در موقع مکالمات پیچیده و دشوار و شیوه‌ی تمرین ذهن‌آگاهی در هنگام گوش سپردن به گفته‌ی دیگران می‌پردازیم.
گوش دادن یا شنیدن ذهن‌آگاهانه به چه معنا است؟
گوش دادن ذهن‌آگاهانه تمرین عطف همه‌ی تمرکز و توجه به گفته‌ای است که در هر لحظه با ما در میان نهاده می‌شود. خود امر ذهن‌آگاهی عطف توجه کامل بدون قضاوت و دید انتقادی به همه‌ی تجربه‌هایی است که در لحظه از سر می‌گذرانیم. ما خود تمایل داریم که دیگران حرف‌مان را بدون پیش‌قضاوت، با ذهن و گوش باز، حواس جمع و کنجکاوی بشنوند. وقتی که ذهن‌آگاهی را به منزله‌ی شنونده در کار شنیدن به کار ببندیم سبب خواهد شد بتوانیم حرف طرف گفتگو را به همان صورت که دوست داریم حرف ما شنیده شود بشنویم. اورن جی سوفر (Oren Jay Sofer) که مدرس ذهن‌آآگاهی، مدیتیشن و ارتباطات بدون خشونت (Nonviolent Communication) است در توضیح شیوه‌های متعدد در گوش دادن ذهن‌آگاهانه می‌گوید: «می‌توانیم به محتوای حرف‌های دیگری گوش بدهیم. می‌توانیم به احساسات و هر آن چه در پس کلمات برای گوینده مهم است گوش بدهیم. می‌توانیم با نیمی از حواس یا با جان و دل به گفته‌های دیگری گوش بدهیم.»
دلیل اهمیت گوش دادن و شنیدن ذهن‌آگاهانه
برای درک اهمیت گوش دادن ذهن‌آگاهانه بهتر است به یاد زمانی بیفتیم که دیگری در حین گفتگو همه‌ی حواس و تمرکز خود را معطوف صحبت‌های ما کرده و با جان و دل به حرف‌های ما گوش سپرده است. به احتمال فراوان وقتی دیگری با حواس جمع و ذهن‌آگاهی به حرف‌های ما گوش بسپرد، احساس می‌کنیم که صدایمان به گوش رسیده، حرف‌هایمان شنیده شده، منظورمان درک شده، به ما اهمیت داده شده و حرمت ما حفظ شده است.
برای آن که کمی این مبحث را بازتر کنیم بد نیست که به برخی از فواید گوش دادن و شنیدن ذهن‌آگاهانه‌ی حرف‌های دیگران اشاره کنیم:
- گوش دادن ذهن‌آگاهانه احتمالا خصیصه‌های شفقت، همدلی و دلسوزی را در ما افزایش خواهد داد و بخت ما را در درک حقیقی و کامل منظور و نیت صاحب سخن بیشتر می‌کند
- گوش دادن ذهن‌آگاهانه امکان حل اختلاف نظرها و مشاجرات و کشمکش‌ها را افزایش می‌دهد و از تنش گفتگوهای پیچیده و دشوار می‌کاهد
- گوش دادن ذهن‌آگاهانه به کسب اطلاعاتی که در مکالمه بیان می‌شود کمک خواهد کرد
- از آن جا که گوش دادن ذهن‌آگاهانه گونه‌ای از عطف توجه، مهر، شفقت، حرمت و اهمیت دادن به دیگری محسوب می‌شود، احتمالا رابطه‌ی شما را با طرف گفتگو عمیق‌تر خواهد کرد
- با توجه به این که گوش دادن ذهن‌آگاهانه احتمالا سبب افشای پیش‌قضاوت‌ها، پیش‌فرض‌ها و تعصب‌های شخصی شما می‌شود ممکن است به آگاهی بهتر شما از خود منتهی شود
- گوش دادن ذهن‌آگاهانه بخت شما را در بهتر شنیده شدن و دقت بیشتر دیگران به صحبت‌های شما افزایش خواهد داد. این کار شما ممکن است الگوی رفتاری افرادی شود که با شما به گفتگو می‌نشینند
اگر به این نکته فکر کنیم که گفتگو در مرکزیت و محوریت همه‌ی روابط انسانی جای دارد، درک اهمیت فراوان ارتباط ذهن‌آگاهانه به هیچ وجه دشوار نخواهد بود. شیوه‌ی گفتگوی ما با دیگران وضعیت روابط‌مان را با آنها تعیین خواهد کرد. حتی در مواقع و شرایط دشوار نیز می‌توانیم با بهره گرفتن از خصوصیت حضور در زمان حال، کنار گذاشتن پیش‌قضاوت‌ها و عطف کنجکاوی به حرف‌های طرف گفتگو انرژی و حالت تعاملات‌مان را تغییر دهیم.
گوش دادن و شنیدن ذهن‌آگاهانه در گفتگوهای پیچیده و دشوار
لزومی نیست تظاهر کنیم که گوش دادن ذهن‌آگاهانه کاری ساده است، خصوصا اگر در میانه‌ی گفتگویی دشوار یا پیچیده باشیم. با این حال، صرفا نباید به دلیل دشوار بودن کاری از آن پرهیز کنیم. اگر بخواهیم رابطه‌مان با طرف گفتگو را به طریقی که به نفع طرفین باشد رشد و توسعه دهیم، گوش دادن ذهن‌آگاهانه در حین تعاملات و مکالمات دشوار بسیار حیاتی خواهد بود. برای ذهن‌آگاهی در حین مکالمات دشوار و پیچیده نیازی به موارد زیر نیست:
- نیازی نیست که با نظرات و باورهای طرف مقابل موافق باشیم
- لازم نیست که همیشه آرام، ساکت یا مودب باشیم
- نباید نیازها، نظرات یا عواطف خود را نادیده بگیریم
- نیازی نیست هر گونه آسیب، پرخاش یا سوءاستفاده‌ای را از سوی طرف مقابل بپذیریم
در عوض باید ذهن‌آگاهی در شنیدن طی گفتگوی دشوار امکان آن را فراهم کند تا با حداکثر شفقت، شکیبایی و کنجکاوی ممکن دروازه‌ی ذهن خود را به روی طرف مقابل بگشاییم. اگر به هر طریقی از ما سوءاستفاده شده باشد، گوش دادن ذهن‌آگاهانه کمک خواهد کرد تا مرزها و محدوده‌های شخصی خود را بشناسیم و آنها را ابراز، تقویت و از آنها محافظت کنیم. ذهن‌آگاهی در شنیدن در اختلافات عادی راهنمای ما برای کنار گذاشتن پیش‌قضاوت‌ها، پیش‌فرض‌ها و آن ندای عجول درونی می‌شود، که ما را به واکنش سریع و بی‌فکرانه فرا می‌خواند. این شیوه برای گستردن شیوه‌ی محدود ما در تفکر است و سبب می‌شود که با ذهنی باز به نیازها، دیدگاه‌ها و عقاید دیگری توجه کنیم.
اورن جی سوفر می‌گوید: «شنیدن واقعی به نوعی سکوت درونی وابسته است. برای چنین کاری باید ذهن خود را خالی و فضایی برای دریافت نکته‌های جدید باز کنیم. به این منظور باید اساسا از خودمحوریت دست بکشیم. برای گوش سپردن حقیقی باید قصد آن را داشته باشیم که موقتا افکار، نظرات و احساسات خود را کنار بگذاریم. تمایل از صمیم قلب و واقعی برای پذیرش نکته‌های جدید در مرکزیت ارتباطات و تفکر قرار دارد.»
شیوه‌ی تمرین گوش دادن و شنیدن ذهن‌آگاهانه
برای تمرین گشودن ذهن، کنجکاوی و کنار گذاشتن پیش‌قضاوت‌ها باید در زمان حال، حی و حاضر باشیم. با آن که ممکن است گوش دادن ذهن‌آگاهانه در شرایط گوناگون کمی تفاوت پیدا کند، با تمرین گام‌های اساسی می‌توانیم عمل ارتباط ذهن‌آگاهانه را در خود ترقی دهیم.
ایجاد نیت شنیدن ذهن‌آگاهانه‌تر
نخست خوب است که نیت کنیم شنونده‌ای ذهن‌آگاه‌تر باشیم. چنین کاری سبب خواهد شد که وقتی حواس‌مان پرت شود یا منفعل شویم بتوانیم به اصل یا همان نیت که پایگاهی مستحکم است باز گردیم. اگر نیت واضحی نداشته باشیم، ذهن به طور طبیعی مجددا به راه‌های قدیمی ارتباطی خود باز می‌گردد.
سکوت درونی خود را پیدا کنید
هنگامی که گفتگو شروع می‌شود باید برای ایجاد فضای کافی برای دریافت گفته‌های طرف مقابل به سکوت درونی خود روی بیاوریم. اگر ذهن ما شلوغ و سرگردان باشد، نخواهیم توانست همه‌ی تمرکز خود را بر دیگری بگذاریم.
می‌توانیم از طریق چند نفس عمیق و ذهن‌آگاهانه، آرامش تنش‌های جسمانی بدن یا آرام ساختن افکار با موکول کردن آنها به آینده به سکوت درونی دست یابیم. باید به ذهن خود بقبولانیم که اکنون وقت شنیدن است.
حواس‌تان به پیش‌قضاوت‌ها و انگیزه‌های هیجانی برای واکنش نشان دادن باشد
وقتی طرف مقابل حرف می‌زند، طبیعی است که ذهن در محدوده و گستره‌ی افکار خود باقی بماند. این امر «اشتباه» یا «بد» نیست، ولی باید به آن توجه کرد. باید در ارتباط با شیوه‌ی واکنش خود و نظارت بی‌قضاوت این دست افکار نیز ذهن‌آگاه باشیم. سپس باید حواس خود را به گفته‌هایی که در جریان است باز گردانیم.
به انرژی پشت حرف‌ها نیز خوب گوش بسپارید
از طریق دقت در گفته‌های طرف مقابل سعی کنید که حالت و انرژی پنهان در حرف‌ها را نیز دریابید. منظور تعبیر حرف‌ها نیست، بلکه نکته‌ی اصلی آن است که در خود توانایی همدلی و درک شهودی را افزایش دهیم. برای نمونه باید توجه کنیم که آیا در پس گفته‌ها اندوه وجود دارد یا خیر؟ آیا هراسی در پس حرف‌ها نهفته است؟ آیا گوینده سردرگم است یا خیر؟
جمع‌بندی دریافت‌هایی که از حرف‌های طرف مقابل داریم
وقتی حرف‌های طرف مقابل به پایان رسید، برای جمع‌بندی نکته‌های اساسی دریافتی کمی درنگ کنید. می‌توانید این کار را به یکی از طرق زیر انجام دهید:
- حس می‌کنم که شما…
- با توجه به آن چه شنیده‌ام به نظر می‌رسد که شما…
- چیزی که به گوش من رسیده این است که…
هدف از جمع‌بندی نکات دریافتی دو جانبه است. نخست آن که چنین کاری سبب خواهد شد که طرف مقابل حس کند که به خوبی مورد توجه قرار گرفته و دیده و شنیده شده است. دوم آن که چنین کاری کمک می‌کند تا از هر گونه سوءتفاهم جلوگیری شود. شاید چیزی را به اشتباه شنیده یا تعبیر کرده باشیم. چنین کاری سبب ایجاد شفافیت و دقت بیشتر در ادراک‌مان خواهد شد.
کلام آخر
گوش دادن و شنیدن ذهن‌آگاهانه مهارتی ذاتی نیست و با تمرین به دست خواهد آمد. چنین مهارتی به ما در درک بهتر از اطراف کمک فراوانی خواهد کرد و در عین حال سبب استحکام روابط با طرفین گفتگو خواهد شد، چرا که شنیدن ذهن‌آگاهانه‌ی آنها علاوه بر رفع هرگونه سوءتفاهم سبب نشان دادن احترام و توجه ما در قبال گوینده می‌شود.
در پایان نمی‌توانیم از قدرت پرسش‌های شفافیت‌ساز و از صمیم قلب در ارتباط با گفته‌های طرف مقابل چشم پوشی کنیم. خواه در ارتباط با یکی از گفته‌های طرف مقابل دچار ابهام شده باشیم یا در مورد نکته یا تجربه‌ی خاصی از گوینده حقیقتا کنجکاو باشیم اما می‌توانیم با پرسش‌های صحیح و به جا ارتباط‌مان را با ایشان عمیق‌تر و مستحکم‌تر کنیم.