امروزه بسیاری از روانشناسان شخصیت بر این باورند که هرکس پنج بعد یا ویژگی اساسی در شخصیت خود دارد. ابعادی که در گفتار و رفتار ما نمایان می‌شوند. با کمی دقت به اعمال و رفتار اطرافیان حتما متوجه تفاوت‌هایی در آنها شده‌اید. بعضی‌ها عجول و پرخاشگرند و برخی آرام‌تر و با متانت بیشتر. برخی نسبت به کرده‌ی خود مسئولند و بعضی دیگر به دنبال مقصر. در این نظریه باتوجه به ویژگی‌های ارتباطی افراد می‌توان از مدل شخصیتی آنها مطلع شد.
نظریه‌ی پنج مدل شخصیتی مهم برای توصیف ویژگی‌های اساسی ما انسان‌ها مطرح می‌شود. ویژگی‌هایی که شخصیت ما را شکل می‌دهند. این نظریه طی چندین تحقیق و در سال‌های متمادی تکمیل شد. در ابتدا روانشناسان در سال 1949 آن را مطرح کردند و بعداً توسط محققان دیگر از جمله نورمن (1967) اسمیت (1967)، گلدبرگ (1981) و مک کری و کاستا (1987) گسترش یافت.
این پنج مدل عبارتند از:
- گشودگی (Openness)
- وجدان (Conscientiousness)
- برون‌گرایی (Extraversion)
- سازگاری (Agreeableness)
- روان‌رنجوری (Neuroticism)
مدل شخصیتی اول: مدل گشودگی
مدل گشودگی را می‌توان انعطاف‌پذیری هم نامید. افرادی که انعطاف‌پذیری بالایی دارند، از پذیرش عقاید دیگران استقبال می‌کنند. به همین خاطر می‌توان گفت آنها از طیف وسیعی از علایق برخوردارند و مشتاق یادگیری چیزهای جدید هستند. چنین افرادی با این ویژگی‌های شخصیتی، نسبت به دنیای اطراف خود بسیار کنجکاو و ریزبین هستند. آنها همیشه موضوعاتی برای ماجراجویی دارند. معمولا هیجانات را بیشتر از دیگران و عمیق‌تر از آنها تجربه می‌کنند. هیجاناتی مانند: غم، وحشت، شادی، خجالت و عصبانیت. افراد خلاق از این مدل شخصیتی، امتیاز بیشتری کسب می‌کنند. معمولا این افراد با کنجکاوی و تجسم و تخیل می‌توانند کارآفرینان موفقی باشند که در کار و حرفه‌ی خود روش‌های جدیدی را ابداع می‌کنند. به بیان دیگر می‌توان گفت که پیشرفت بشریت به علت وجود تفکر انتزاعی و به کار گرفتن آن بوده است.
برخی ویژگی‌های شخصیتی دیگر ، درخصوص گشودگی:
- آنها تخیل بالایی دارند. دربارهی هر موضوعی تخیل می‌کنند و می‌توانند خیلی چیز‌ها را تجسم کنند.
- از امتحان کردن چیزهای جدید لذت می‌برند. کنجکاوی آنها باعث می‌شود که بخواهند هر چیزی را خودشان تجربه کنند. آنها از تجربه کردن می‌آموزند.
- سبک زندگی آنها طوری‌ست که همیشه برای چالش‌های جدید آمادگی دارند.
- فکر کردن دربارهی مفاهیم انتزاعی برای آنها لذت‌بخش است.
- دربارهی عقاید دیگر کنجکاو هستند و دوست دارند که نظریات جدید را بدانند.
مدل شخصیتی دوم: مدل وجدان
معیار سنجش مسئولیت‌پذیری و وظیفه‌شناسی در هر فردی، با این ویژگی سنجیده می‌شود. افرادی که در این ویژگی شخصیتی، نمره‌ی بالایی کسب می‌کنند، معمولاً به‌عنوان افرادی با وجدان، مصمم و بااراده شناخته می‌شوند که در زندگی شخصی خود نیز شاهد پیشرفت چشمگیری هستند. این افراد علاقه‌ی زیادی به سازماندهی و اصلاح امور دارند. آنها در ارتباط با چگونگی رفتار خود با دیگران با‌فکر و سنجیده عمل می‌کنند. برای کارهای خود برنامه‌ریزی دارند و قدم به قدم طبق برنامه پیش می‌روند.
برخی ویژگی‌های شخصیتی دیگر، درخصوص مدل وجدان:
- کارهای خود را با نظم و ترتیب پیش می‌برند. زیرا برای آنها نظم عامل اصلی موفقیت است.
- در تصمیم‌گیری بسیار احتیاط می‌کنند. آنها برای تصمیمات خود زمان می‌گذارند و در این زمان دربارهی آن موضوع به خوبی مطالعه می‌کنند.
- خویشتن‌دار هستند. بسیاری از افکار خود را بروز نمی‌دهند. به همین خاطر اغلب در سکوت به جزئیات توجه می‌کنند.
- وظیفه‌شناسی از خصوصیات اصلی آنها‌ست. اگر کاری را به عهده بگیرند، آن را تمام و کمال به نتیجه می‌رسانند. در‌صورت خطا و اشتباه، مسئولیت آن را هم می‌پذیرند و برای جبران آن تلاش می‌کنند.
مدل شخصیتی سوم، مدل برون‌گرایی
افراد برونگرا معمولاً افرادی معاشرتی، جامعه‌پذیر، سلطه‌جو، فعال، پرحرف، با انرژی و قاطع هستند. البته مقدار تمام این صفات در هر کسی متغییر است. آنها همیشه در حال کسب مهارت هستند. دائما در جنب‌و‌جوش و حرکت هستند. آنها از معاشرت کردن می‌آموزند. اگر در کنار آنها باشید، متوجه خواهید شد که سطح انرژی بالایی نسبت به دیگران دارند.
برخی ویژگی‌های شخصیتی دیگر، درخصوص مدل برون‌گرایی:
- آنها از آشنایی با دیگران لذت می‌برند. درواقع لذت آنها از معاشرت در این است که از افراد جدید، چیزهای جدید هم یاد می‌گیرند.
- بودن در کنار دیگران به آنها انررژی می‌دهد و این انرژی را به دیگران هم منتقل می‌کنند.
- علاقه‌مندند که در مرکز توجه باشند. اگر در جمعی خود را در این مرکز نبینند، خودشان شروع‌کننده‌ی مکالمه خواهند بود. به عبارت دیگر معمولا آنها گرداننده‌ی مجلس هستند.
مدل شخصیتی چهارم، مدل سازگاری
ویژگی سازگاری به میزان اعتماد، همکاری و حس توافق با دیگران می‌گویند. افرادی که با مدل شخصیتی سازگاری شناخته می‌شوند، حس همدلی در آنها زیاد است. خیلی زود به دیگران اعتماد می‌کنند. مهربانی و نوع‌دوستی از نشانه‌های افرادی‌ست که از سازگاری بالایی برخوردارند
برخی ویژگی‌های شخصیتی دیگر، درخصوص مدل سازگاری:
- به نظرات دیگران بسیار اهمیت می‌دهند. آنها معمولا با نظرات دیگران پیش می‌روند.
- به خوبی با اطرافیان احساس همدلی می‌کنند.
- به کسانی که نیازمند کمک هستند، کمک می‌کنند. آنها معمولا چند خیریه می‌شناسند و برای کمک به آنها از دیگران هم کمک می‌گیرند.
- از خوشحال کردن دیگران خوشحال می‌شوند و با ناراحتی آنها هم غمگین می‌شوند.
- فروتن و متواضع هستند. خیلی دوست ندارند در مرکز توجه باشند.
مدل شخصیتی پنجم، مدل روان‌رنجوری
ویژگی شخصیتی روان‌رنجوری صفتی ست که با بدخلقی، غم، اندوه و بی‌ثباتی عاطفی مشخص می‌شود. افرادی که سطح بالایی از روان‌رنجوری را در شخصیت خود دارند، اضطراب و غم و اندوه بیشتری نسبت به دیگران، درشرایط مشابه از خود نشان می‌دهند. درواقع اساس تجربه‌ی هیجانات منفی و نامطلوب را مدل شخصیت پنجم، یعنی مدل روان‌رنجوری تشکیل می‌دهد. ویژگی‌های شخصیتی مانند اضطراب، افسردگی، بی‌ثباتی هیجانی، آسیب‌پذیر بودن و موارد این‌چنینی ازجمله صفات این افراد است. به بیان دیگر افراد روان‌رنجور، غالباً عواطف منفی بیشتری را تجربه می‌کنند و با محیط بیرونی کمترین میزان سازگاری را دارند.
برخی ویژگی‌های شخصیتی دیگر، درخصوص مدل روان‌رنجوری:
- آنها احساس اضطراب و استرس بالایی دارند. معمولا برای هر تجربه‌ی جدید به شدت پریشان و نگران می‌شوند. حتی ممکن است از شدت اضطراب، از تصمیم خود منصرف شوند.
- در خلق‌وخوی آنها تغییرات چشمگیری مشاهده می‌شود. ممکن است به سرعت از دست کسی ناراحت شوند و ناراحتی خود را بروز دهند.
- آنها دربرابر فشار‌ها و استرس‌ها آسیب‌پذیری بیشتری دارند.
- کم‌تحمل هستند.
آیا پنج مدل شخصیتی مهم جهانی‌ست؟
مک کری و همکارانش در مطالعات خود به این نتیجه رسیدند که این نظریه به‌طور قابل‌توجهی جهانی‌ست. در این مطالعه که افراد بیش از 50 فرهنگ مختلف را مورد بررسی قرار داد، نشان داد که این پنج مدل شخصیتی را می توان به طور دقیق برای توصیف شخصیت تمام مردم جهان استفاده کرد.
بر اساس این پژوهش، بسیاری از روانشناسان اکنون بر این باورند که پنج مدل، به این دلیل جهانی‌ست که ریشه‌ی بیولوژیکی دارد.
چه عواملی بر پنج ویژگی شخصیتی تأثیر می گذارد؟
تحقیقات نشان می دهد که تأثیرات بیولوژیکی و محیطی هر دو در شکل‌گیری شخصیت ما نقش دارند. مطالعات نشان داده‌اند که بلوغ ممکن است بر این پنج صفت تأثیر بگذارد. با افزایش سن، افراد برونگرا و روان‌رنجورتر، کمتر پذیرای تجربه‌های جدید می شوند. از طرفی دیگر، سازگاری و وظیفه شناسی با افزایش سن افراد هم افزایش پیدا می‌کند.
همیشه به یاد داشته باشید که موقعیتی که فرد در آن قرار می گیرد نقش عمده‌ای در نحوه‌ی واکنش او دارد. با این حال، آنها در بیشتر موارد، عکس‌العمل‌هایی از خود نشان می‌دهند که با ویژگی‌های شخصیتی زیربنایی آنها سازگار است. این مدل‌های شخصیتی حوزه‌های وسیعی از شخصیت ما را نشان می‌دهند. تحقیقات نشان داده است که دسته‌بندی ویژگی‌ها، در بسیاری از افراد با هم فرق دارد. درواقع این ویژگی‌ها ثابت نیستند و همیشه با هم ظاهر نمی‌شوند، زیرا شخصیت انسان پیچیده و متنوع است.