یکی از اختلالات رایج در کودکان اختلال بیش‌فعالی (ADHD) است. تقریبا در هر صد کودک، پنج کودک مبتلا به بیش‌فعالی‌اند. شیوع این اختلال در پسرها سه‌برابر بیشتر از دختران است. به زبان ساده، بیش‌فعالی اختلالی‌ست که اطرافیانِ کودک را کلافه می‌کند، چرا که این کودکان آرام‌و‌قرار ندارند. همیشه درحال جنب‌و‌جوش و سر‌و‌صدا هستند و مدام با همسالان‌شان درگیر می‌شوند. این کودکان، سراغ بازی‌ها و کارهای خطرناک می‌روند چون درک درستی از خطر ندارند.
تفاوت در رشد و فعالیت مغزی آن‌ها با دیگران، باعث میشود توجه و تمرکز کمتری نسبت به دیگران داشته باشند. تفاوت‌هایی که می‌تواند چالش‌های زیادی در محل کار، مدرسه، دانشگاه، خانواده و بین دوستان ایجاد کند. این اختلال تنها در کودکان دیده نمی‌شود. نوجوانان و بزرگسالان هم ممکن است به بیش‌فعالی مبتلا باشند.
بیش‌فعالی چه علامت هایی دارد؟
پزشکان معمولا موارد زیر را به عنوان علامت‌های بیش‌فعالی در نظر می‌گیرند:
- بی‌توجهی به جزئیات
- تمرکز نداشتن و حواس‌پرتی
- بی‌نظمی، شروع‌کردن چندکار و نا‌تمام‌گذاشتن تقریبا تمام آن کار‌ها
- توجه‌نکردن به صحبت‌های دیگران موقع حرف‌زدن
- بی‌توجهی به قوانین
- مدیریت نکردن کار‌ها
- علاقه‌ی زیاد به دویدن
- زیاد حرف زدن
- سرو‌صدای زیاد موقع کار
- تحمل نکردن انتظار
تشخیص بیش فعالی در کودکان
تشخیص بیش‌فعالی در کودکان کوچک‌تر، سخت‌تر است. تشخیص بیش‌فعالی برعهده‌ی پزشک متخصص است. چون ممکن است کودک اختلالات مشابه با بیش‌فعالی را داشته باشد.
مشکلاتی که ممکن است با بیش‌فعالی اشتباه گرفته شود:
- نوعی آسیب مغزی
- مشکلات یادگیری
- دیر به حرف آمدن کودک
- اختلالات افسردگی و اضطراب
- مشکلات روانی یا رشد عصبی
- اختلالات تشنجی
- مشکلات خواب
- مشکلات تیروئید
- مشکلات بینایی یا شنوایی
کودکان بیش‌فعال نمی‌توانند برای غذا صبر کنند. مدام در حال بالا‌و‌پایین پریدن و شیطنت هستند. آن‌ها همه را کلافه می‌کنند و به زبان ساده برای هیچ‌کس قابل تحمل نیستند. اگر کودک شما هم، چنین مشکلاتی دارد بهتر است که به یک متخصص مراجعه کنید تا او را بررسی کند.
تشخیص بیش‌فعالی در کودکان زیر سه سال و نوزادان آسان نیست. به همین‌خاطر پاسخ این سوالات می‌تواند به درمانگر در تشخیص بیش‌فعالی کمک کند:
- آیا مادر در دوران بارداری از مواد مخدر یا الکل استفاده کرده است؟
- آیا مادر در دوران بارداری سیگار کشیده است؟
- آیا مادر در دوران بارداری در معرض سموم محیطی قرار گرفته است؟
- آیا کودک هنگام تولد وزن کمی داشته است؟
- آیا کودک تاخیری در شروع به حرکت کردن و صحبت کردن داشته است؟
- آیا سابقه‌ی بیش‌فعالی در خانواده وجود دارد؟
گریه‌ی بیش از حد، اختلال در خواب و تغذیه هم از علامت‌های بیش‌فعالی در نوزادان است.
درمان بیش‌فعالی
برای درمان بیش‌فعالی، دو روش درمان دارویی و روان‌درمانی پیشنهاد میشود. دار‌و‌هایی مثل متیل فنیدیت، لیزدگزا مفتامین، دگزامفتامین، آتوموکستین، گوانفاسین برای این اختلال تجویز میشود. اما برای درمان شناختی رفتاری درمانگر تلاش می‌کند با تعیین هدف‌های کوچک، فرد بیش‌فعال را به مدیریت کار‌هایش عادت دهد. مهارت‌های مدیریت در زمان، تصمیم‌گیری‌ها و انتخاب‌ها جزء درمان شناختی رفتاری فرد بیش‌فعال است. اما این درمان مناسب کودکان و نوجوانان نیست. برای درمان غیر‌دارویی کودکان، کمک والدین و خانواده لازم است.
نقش والدین و درمان بیش‌فعالی در کودکان
در بزرگسالان مبتلا به بیش‌فعالی، به‌علت همکاری بزرگسال با درمانگر و پزشک، درمان با سرعت بیشتری پیش می‌رود. اما در کودکان شرایط متفاوت است. برای درمان کودکان به همکاری، دلسوزی و شرایط مناسب برای برگشت سلامت عاطفی و جسمی فرزندتان نیاز است. مواردی که تاثیر مثبتی بر درمان اختلال بیش‌فعالی می‌گذارند، را با هم ببینیم:
۱. خوشبینی
مثبت‌اندیش باشید. بهترین کمک به فرزندتان، حفظ آرامش و خونسردی‌ست. برای درمان بیش‌فعالی آرامش داشتن خیلی مهم است. اگر شما خونسرد باشید و با صبوری برخورد کنید می‌توانید ارتباط بهتری با کودک‌تان برقرار کنید. سعی کنید خراب‌کاری‌های کوچک او را نا‌دیده بگیرید. اگر همه‌ی تکالیفش را انجام نداده، سختگیری نکنید. همین که تلاش کرده و توانسته بیشتر آن‌ها را تمام کند، کافی‌ست. اگر کمال‌گرا باشید، نه‌تنها همیشه نا‌راضی هستید، حتی ممکن است انتظارات نا‌به‌جایی از او داشته باشید.
به توانایی‌های او ایمان داشته باشید و با هر کار خوبی که انجام می‌دهد، او را تشویق کنید. به او اعتماد کنید. او می‌تواند از پس هر‌چیزی برآید.
۲. عاقلانه رفتار کنید
از قبل تصمیم بگیرید که کدام رفتارها قابل قبول‌اند و کدام‌ها نیستند. در درمان رفتاری شما مشخص می‌کنید که چه کار‌هایی درست و چه کار‌هایی نادرست است. خیلی مهم است که به باید و نباید‌هایی که مشخص می‌کنید، پایبند باشید. اگر کودک شما برای یک رفتار مشخص، عکسالعمل‌های مختلفی ببیند سر‌در‌گم میشود. تنبیه کردن کودک برای یک رفتار و چشم‌پوشی از همان رفتار، در روز دیگر برای تربیت هیچ کودکی مناسب نیست. پس بعضی از رفتارها تحت هر شرایطی غیرقابل‌قبول‌اند؛ مثل پرخاشگری، دعوا با همسالان، یا تماشای بیش از حد تلویزیون. قبل از تعیین این باید و نبایدها، مطمئن شوید که می‌توانید این قوانین را اجرا و مدیریت کنید.
۳. قانونمند باشید اما سختگیری نکنید
به رفتار خوب کودک‌تان جایزه بدهید و رفتارهای بد او را جدی بگیرید. اما یادتان باشد که نباید سخت‌گیر باشید. کودکان بیش‌فعال نمی‌توانند به سرعت با شرایط جدید سازگار شوند. زمانی که قانونی را تعریف می‌کنید کمی ملایم باشید. به او زمان بدهید که به شرایط جدید عادت کند و مطمئن شوید که قوانین جدید را به درستی یاد گرفته باشد.
۴. سازماندهی کنید
برای کودک بیش‌فعال خود برنامه‌ریزی کنید و هر‌روز آن برنامه‌ها را عملی کنید. برای هر کارش تشریفات مشخصی داشته باشید. غذا خوردن، نوشتن تکالیف مدرسه، بازی و خواب باید از قوانین خاصی پیروی کنند. کارهای ساده‌ی روزمره، مانند این‌که کودک‌تان لباس‌ها و وسایل مهدکودک یا مدرسه‌اش را برای روز بعد آماده کند، می‌تواند سازماندهی را به او آموزش دهد.
۵. محیط خانه را آرام نگه دارید
خانه را به فضای آرامی برای فرزندتان تبدیل کنید. کاری کنید تکالیفش را در سکوت انجام دهد و به دور از سر‌و‌صدا ساعتی از روز را استراحت کند. همیشه خانه را مرتب و منظم نگه دارید. این کار به حفظ تمرکز این کودکان کمک می‌کند. در درمان بیش‌فعالی بیش از هر چیز دیگری به آرامش نیاز دارید.
۶. نگذارید حواس کودک پرت شود
کودک بیش‌فعال از هر چیزی که حواسش را پرت کند، استقبال می‌کند. بنابراین تلویزیون، بازیهای ویدیویی، کامپیوتر، موبایل و وسایلی که تمرکز کودک را از بین می‌برند، باید کنترل شوند. با کاهش زمان استفاده از وسایل الکترونیکی و افزایش زمان بازیهای فیزیکی، انرژی کودک شما تخلیه میشود.
۷. او را تشویق کنید تا با صدای بلند فکر کند
کودکان بیش‌فعال کار‌هایی می‌کنند که دلیل مشخصی ندارد. به او یاد بدهید زمانی که می‌خواهد کاری کند، حتما دلیل خود را به صورت شفاهی و با صدای بلند بیان کند. اگر بتوانید فرآیند فکری کودک را بفهمید، می‌توانید رفتارهای تکانشی (رفتارهایی که بدون محاسبه‌ی قبلی و بسیار سریع اتفاق می‌افتند) را کنترل کنید.
در پایان
ورزش و فعالیت بدنی به تخلیه‌ی انرژی اضافی کودک کمک می‌کند. همچنین تنظیم الگو‌های خواب و کمک به استراحت بهتر کودک، از بهترین و موثر‌ترین راه‌های درمان بیش‌فعالی ست. با این‌که درمان دارویی برای افراد بیش‌فعال بسیار موثر و سریع است، اما مشکل را از ریشه حل نمی‌کند. راه‌کار‌های رفتار درمانی بسیار اصولی‌ترند. مشاوران و درمانگران برای درمان بیش‌فعالی تکنیک‌هایی را ارائه می‌دهند که با سبک زندگی فرد هم‌خوانی داشته باشد.